Тыва дыл кичээли. Темазы " Дефистеп бижиир нарын состер"

Дефистеп бижиир нарын состер

Кичээлдин хевири: Билиглер быжыглаарынын кичээли.

Кичээлдин сорулгазы: ийи дазылдан тургустунган нарын состерни дефистеп бижиир деп практика кырынга таныштырар. Аас болгаш бижимел чугаага нарын состерни шын ажыглап билирин чедип алыр. Бойдуска хумагалыг болурунга ооредир.

Планнаттынган туннелдери.

Бугу талалыг ооредилге ажыл-чорудулгазы: оореникчи кижи ийи дазылдан тургустунган нарын состерни дефистеп бижиир деп билген турар ужурлуг.

Кижизиг мозу-шынарнын ооредилге ажыл-чорудулгазы: школазынга болгаш ооредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг,сонуургалдыг болурун; ог-булезинге, торелдеринге хундуткелдиг, ада-иезинге , торээн черинге ынак болурун угаадып, мозулуг будушту, быжыг турушту, патриотчу чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганын ажыл-чорудулгазы: ооредилгенин сорулгаларын сагып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын туннелин унелеп  билиринге ооренири, бодунун ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр башкынын болгаш оорунун унелелин шыни хулээп ап билиринге алырынын аргазын тургузары; башкынын удуртулгазы-биле кичээлге-даа, класстан дашкаар ажыл-чорудулгага-даа, амыдыралга-даа онаалганы кууседиринин сорулгазын тодарадыры.

Билиглер шингээдир ооредилге ажыл-чорудулгазы: ийи дазылдан тургустунган нарын состерни дефистеп бижиир деп медереп билип оон дазылдарын шын айтып билири, салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чувеге ооренип алыры; ооренип турар чуулу-биле бодунун арга-дуржулгазын деннеп билири; башкыны салган айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири. 

Харылзажылганын ооредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш хундуткелдин дурумнерин ажыглап, харылзажып турар кижиге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.                                                                                                       

Дерилгези: карточкалар, презентация, «Тыва дыл» номнары, кыдырааштар; кара карандаштар, демир-ужуктер, унелел карточкалары.

Кичээлдин чорудуу.

Кичээлдин этаптары:

1.    Ажыл-чорудулгаже бодун башкарып углары. (Ажылды кылып шыдаар мен, чуге дээрге оон туннелин коруксеп тур мен).

а). Онаалга хыналдазы. (Эжинин ажылын хынаары).

2.   Билиглерни тодаргайлаары.

3. Чаа билиглерни ажыдары. а). Теманы тодарадыры. б). Сорулганы салыры. в).Башкынын сорулгазы.

4. Быжыглаашкын.

5. Физминутка.

6. Быжыглаашкын.  а). Болуктерге ажыл. б).Бот-ажыл. в). Эжеш ажыл. г).Кижизидилгелиг туннел.

7. Рефлексия.

8. Кичээлдин туннели.

9. Онаалга.

А). Кылырынга инструктаж.

Башкынын ажыл-чорудуу.

1.      Ажыл-чорудулгаже бодун башкырып углаары.

– Богун бис анаа эвес кичээлди эрттирер бис, уруглар. Экранче корунерем. Чулер-дир бо? (Уруглар айтырыгга харыылаар.)

– Шын-дыр. Бо чечектер-дир. Олар кандыг-дыр, уруглар? (Ак-кок, кызыл-сарыг.)

– Шын-дыр. Чечектер янзы-буру оннерлиг. Ам кичээливисти уламчылаалынар, уруглар, чиик, сергек, омак-хоглуг ажылдаалынарны кузедим.

А). Онаалга хыналдазы.

– Онаалгавыс хынаалынар: тыва дыл ному, мергежилге 145, арын 56.

– Эрткен кичээлде чуу деп тема-биле таныжып алдывыс? (Дефистеп бижиир нарын состер.)

– Кандыг состерни дефистеп бижиир нарын состер дээрил?

– Ийи азы оон хой дазылдан тургустунган, чангыс утканы илередир, хой кезиинде тудуш адаттынар нарын состерни дефистеп бижиир нарын состер дээр.

– Чижектерден адап корунерем. (Уруглар айтырыгга харыылаар.)

– Шын-дыр, уруглар.

2.      Билиглерни тодаргайлаары.

– Слайдыже корунер. Чылдын кайы уези-дир? Чайын аргага чечектер кандыг болурул?

– Бистин бо экранда чечектерни ак-кок, кызыл-сарыг деп коргускен состеривисти база дефистеп бижиир нарын состер дээр. Чечектернин оннери ийи он-биле тургустунган болуп турар турар. Ынчангаш олар чангыс утканы илередип турар бооп турар. Чангыс утканы илередир ийи азы оон хой дазылдан тургустунган состерни дефистеп бижиир нарын состер дээр.

3.      Чаа билиглерни ажыдары.

А). Теманы тодарадыры.

– Бо хун чуу деп теманы катаптарывысты кым билип кагды?  (Дефистеп бижиир нарын состерни катаптаар)

– Кандыг сорулга салыр бис? (Дефистеп бижиир состерни шын бижип ооренир)

– Мээн сорулгам: силернин-биле кады чайгы аргаже агаарлап , дефистеп бижиир состерни дилеп тып, шинчилел ажылын чорудуксап тур мен.

– Аргаже агаарлаарынга белен силер бе? Аргага чорааш кижилер чуну кылып болбазыл? (Ыыткыр алгыржып, улуг дааш-шимээн ундуруп болбас, кайы хамаан чокка ыяштарнын будуктарын сый тырттып, чечектер узуп, танывазы моогулерни, куштар уяларынга дээп болбас, бичии аннарнын оолдарынга дээп, оларны бажынче ап болбас.) Ам агаарлап унуптувус.

4.      Бирги быжыглаашкын.

А). – Слайдыже корунер. Уруглар кайда чедип келген-дир:      

– Уруглар аргага келгеш чулерни корген-дир? Оларнын аттарын кыдырааштарынарга бижиир силер. Унуштерни бир ангы, дириг амытаннарны, куштарны бир ангы кылдыр бижиир силер. ( Инек-караа, кызыл-кат, хадыыр-сарыг, честек-кат, орук-чечээ. Бора-хокпеш, чара-чечен, доос-кара, айлан-кушкаш).

Г). Кижизидилгелиг туннел. – Кижи – бойдустун толу. Ынчангаш, арга-арыгнын  ан-менинге, унуштеринге  камныг, хумагалыг болур ужурлуг бис, уруглар. Бойдус болза бистин чуртувустун байлаа. Уруглар, бойдус камгалалынын дугайында бодунарнын хамаарылганарны чугааланар. (Аргага чорааш ыыткыр алгыржып, улуг дааш-шимээн ундуруп болбас, кайы хамаан чокка ыяштарнын будуктарын сый тырттып, чечектер узуп, танывазы моогулерни, куштар уяларынга дээп болбас, бичии аннарнын оолдарынга дээп, оларны бажынче ап болбас,чопшээрел чок аннап болбас.)

5.      Физминутка: – Уруглар, силер сиген кезип турда корген силер бе?

 (Сиген кезикчилеринин шимчээшкинин оттунуп, сула шимчээшкинни кылыр).

Сиген кезикчилери .

Шынганнары мочек-мочек,

Шыырак эрлер, сергек-сергек.

Сиген терен, чиндин-чиндин.

Чидиг кадыыр, кылаш-кылаш.

Орайтааже, сериин турда,

Олар улам, дурген-дурген.

Чайганыры бир аай, ден-ден,

Шалыыштары биске, кын-кын.

Дыды чаагай кескен сиген

Шынаа дургаа, кырлан-кырлан.

Хавакта дер, кылан-кылан,

Каткы чугаа кыска-кыска. 

                        Э. Кечил-оолдуу-биле.

6. Быжыглаашкын.

а). Бот-ажыл.

– Сиген кезикчилери деп шулукте эжеш нарын состерни ушта бижип алынар.

– Чуу деп состерни бижидинер? (Мочек-мочек, сергек-сергек, чиндин-чиндин, кылаш-кылаш, дурген-дурген, ден-ден, кын-кын, кырлан-кырлан, кылан-кылан, кыска-кыска.

 б). Эжеш ажыл. Номчунар. Нарын состерни ушта бижинер.

Сигенчилер.

Бригада тову Шиви-Кудуруунга турган. Ында-мында кижилернин чугаа-сооду, ыры-шоору, каткы-иткизи, дожу-масканын даажы Узун-Кара-Суг аксынга динмиттелбишаан.

Узун-узун, чоон-чодур дыттарнын, теректернин, кызыл-каттыг, инек-караалыг хараганнар аразы-биле он-баазын чечектерни суспушаан, одагга суму даргазы бо келген.

Тиилекчилерни дарга шаннап, мактаан. Кижилернин ажыл-ишке тура-соруу улам кодурулген.  (А. Тамба-Суруннуу-биле.)

в). Кижизидилгелиг туннел. «Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар.»- деп улегер домактын утказын канчаар билип тур силер, тайылбырлап корунерем.

Болуктерге ажыл.

1 болук. Дефистеп бижиир кожууннар аттарын бижиир. Чеди-Хол, Чаа-Хол, Улуг-Хем, Тес-Хем, Каа-Хем, Бии-Хем, Чоон-Хемчик, Барыын-Хемчик. Бай-Тайга, Монгун-Тайга.

2 болук. Кижилер аттары.

3 болук. Дириг амыттаннарнын шола аттары.

4 болук. Черлер аттары.

Туннели.

– Кижилер аттарында оол, кыс деп кезектерни бичи ужук биле бижиир. Ийи дазылдан тургустунган хуу аттарны (черлер, хемнер, холдер, даглар, дириг амытаннарнын шола аттарын, кижилер аттарынын) ийи кезээн ийилдирзин улуг ужук-биле эгелеп бижиир. Ийи дазылдан тургустунган ниити чуве аттарын, база оске-даа ийи дазылдыг состернин болза ийиги дазылын бичии ужук-биле бижиир.  

Болуктер аайы-биле кижи бурузу бодунун ажылынга унелелди тогериктер дузазы-биле коргузер.

г). Кижизидилгелиг туннел. – Кижи бойдустун толу. Ынчангаш, арга-арыгнын  ан-менинге, унуштеринге  камныг, хумагалыг болур ужурлуг бис, уруглар. Бойдус болза бистин чуртувустун байлаа. Кижи бурузу Торээн чуртунга ынак болур ужурлуг. Уруглар, бойдус камгалалынын дугайында бодунарнын хамаарылганарны чугааланар. (Аргага чорааш ыыткыр алгыржып, улуг дааш-шимээн ундуруп болбас, кайы хамаан чокка ыяштарнын будуктарын сый тырттып, чечектер узуп, танывазы моогулерни, куштар уяларынга дээп болбас, бичии аннарнын оолдарынга дээп, оларны бажынче ап болбас,чопшээрел чок аннап болбас.)

7. Рефлекция. «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп улегер домаа бар болгай. оон утказын канчаар билип турар силер, тайылбырлап корунерем. (Бодунга унелелди бээр. Улегер домактын утказын тайылбырлаар.)

8. Кичээлдин туннели.

- Агаарлаашкынывыс тондуруп, аян-чоруувусту тунээлинер,уруглар.  Бо агаарлаашкындан чуну билип алдынар? Чуу деп теманы катаптадывыс? (Ийи азы оон хой дазылдан тургустунган, чангыс утканы илередир, хой кезиинде тудуш адаттынар нарын состерни дефистеп бижиир нарын состер дээр.)

9. Онаалга. Чайгы уеде бистин Тывавыска кандыг куштар турарыл? Дефистеп бижиир аттарлыг куштар аттары-биле домактар чогаадыр.

1 болук. Дефистеп бижиир кожууннар аттарын бижиир.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 болук. Кижилер аттары.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3 болук. Дириг амыттаннарнын шола аттары

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4 болук. Черлер аттары.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Номчунар. Нарын состерни ушта бижинер.

Сигенчилер.

Бригада тову Шиви-Кудуруунга турган. Ында-мында кижилернин чугаа-сооду, ыры-шоору, каткы-иткизи, дожу-масканын даажы Узун-Кара-Суг аксынга динмиттелбишаан.

Узун-узун, чоон-чодур дыттарнын, теректернин, кызыл-каттыг, инек-караалыг хараганнар аразы-биле он-баазын чечектерни суспушаан, одагга суму даргазы бо келген.

Тиилекчилерни дарга шаннап, мактаан. Кижилернин ажыл-ишке тура-соруу улам кодурулген.  (А. Тамба-Суруннуу-биле.)

Номчунар. Нарын состерни ушта бижинер.

Сигенчилер.

Бригада тову Шиви-Кудуруунга турган. Ында-мында кижилернин чугаа-сооду, ыры-шоору, каткы-иткизи, дожу-масканын даажы Узун-Кара-Суг аксынга динмиттелбишаан.

Узун-узун, чоон-чодур дыттарнын, теректернин, кызыл-каттыг, инек-караалыг хараганнар аразы-биле он-баазын чечектерни суспушаан, одагга суму даргазы бо келген.

Тиилекчилерни дарга шаннап, мактаан. Кижилернин ажыл-ишке тура-соруу улам кодурулген.  (А. Тамба-Суруннуу-биле.)