"Қазақ халқының ұлттық киімдері"

• 1 слайд

  "Қош келдіңіздер!"
  

• 2 слайд

  Сабақтың тақырыбы
  Қазақ халқының ұлттық киімдері
  

• 3 слайд

  Сабақтың мақсаты:
  1.Әйел,ер адамдардың және батырлардың ұлттық киімдерінің ерекшеліктерін жете түсіндіру.
  2. Киімдермен байланысты ырымдар мен тыйымдар туралы мәлімет беру
  3. Ойлау, пайымдау қабілеттерін дамыту
  

• 4 слайд

  Киім – адам денесін ауа райының, қоршаған ортаның зиянды әсерінен қорғайтын бүйым. Олардың бәрі де адамдардың ақыл-ойы мен эстетикалық талғамының, еңбегінің жемісі. Адамзат палеолит-тас дәуірінде –ақ тігіссіз байланатын лыпа киімдерді пайдаланып, сүйек ине, сүйек бізді қолдана отырып тері мен тоқыма киім-кешек жасауды үйренген. Ал енді неолит дәуірінен бастап өру, иіру, тоқу кәсібі өмірге келіп, иықтан, мықыннанкиілетін киім түрлері пайда болды. Қазақтардың қазіргі киімдеренің көбісі сақ дәуірінен бастау алады.
  
  

• 5 слайд

  XX ғасырдың 20-шы жылдары Ойыл мен Сағыз бойын мекендеген қазақтардың киім-кешегін палеэтнологиялық деректермен салыстыра зерттеген И.С.Руденко, тіпті күпінің қазаққа, оның ата-бабасына кем дегенде екі мың жыл бұрын белгілі болған киім үлгісі екенін дәлелдеп берді. Негізінен, қазақ киімдерін кеңінен зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана қолға алынды.
  
  

• 6 слайд

  Қазақ халқының ұлттық киімінің негізгі түрлері
  Іштік киімдер
  Сулық киімдер
  Ерлердің бас киімдері
  Әйелдердің бас киімдері
  Аяқ киімдер
  Сыртқы (өң) киімдер
  

• 7 слайд

  Іштік киімдер
  Бешпент, дамбал, жейде(көйлек), қамзол, күрте, шалбар.
  
  

• 8 слайд

  Сыртқы (өң) киімдер
  Жадағай, шапан, жарғақ, күпі, сырмалы шапан, тай –жақы, тон, шопан, шидем, ішік, қолғап.
  

• 9 слайд

  Сулық киімдер
  Аба, кебенек, кенеп, сырттық, шекпен.
  
  

• 10 слайд

  Аяқ киімдер
  Кебіс, көк етік, мәсі, мық-шима, саптама етік, шоң-қайма
  

• 11 слайд

  Әйелдердің бас киімдері
  Бергек, бөрік, жаулық, желек, сәукеле, тақия, шәлі, жедел, кимешек, күндік, орамал, қарқара.
  

• 12 слайд

  Ерлердің бас киімдері
  Башлық, далбай, бөрік, жалбағай, жекей тымақ, күлпара, малақай, мұрақ, тақия, қалпақ, құлақшын.
  

• 13 слайд

  Киімдердің әлеуметтік дәрежесі
  Ұлттық киімдеріміз пайдалану, тұтыну ерекшеліктеріне қарай күнделікті, сәндік киімдер, жыл мезгілдеріне байланысты қыстық, маусым аралық, жаздық, күздік киімдер болып бөлінеді. Жас және жыныс ерекшеліктеріне сәйкес мынандай түрлерге жіктеледі: сәби киімі (иткөйлек, сылау тақия), бала киімі (кепеш, малақай, құлақшын, жейде, дамбал, шалбар, етік, бешпент, шапан), бозбала киімі (тақия, етік, жейде, шалбар), бойжеткен киімі (желбіршек- ті көйлек, тақия, кәзекей), қалыңдық киімі (сәукеле, желек), келіншек, бәйбіше киімі (көйлек, кимешек, жаулық, қамзол, кебіс, мәсі, көкірекше), күйеу, жас жігіт, ақсақал киімдері (шапан, ішік, бешпент, сырма шалбар, ақ жейде, дамбал, саптама етік, кебіс, мәсі).
   
  
  

• 14 слайд

  Әлеуметтік дәрежесіне, қызметіне байланысты ұлт-тық киімдер мынандай да топқа
  бөлінеді: жоғары текті қазақтардың киімі, сал-серілер киімі, сән-салтанат киімдері, ұлттық ойын-сауық, жарыстарда киетін киім-дер, ғұрыпты киімдер, қазақтың неке киімдері, күй-еу жігіт киімі, қалыңдық киімі, дінге байланысты салттық және ғұрыптық киімдер, діндарлар киімі, аза тұтушылардың қаралы киімдері, қазақтардың ертедегі сулық және кәсіптік киімдері, малшылар киімі, аңшылар киімі, батырлар киімі және т.б
  

• 15 слайд

  
  
  
  Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атауы көп. Тіпті киімдерді ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп те танып жатады. Сондай-ақ, кейбір киімдер ру, тайпа аттарымен де былайша аталып, танылады: қыпшақ тымақ, арғын тымақ, найман тымақ, адай бөрік, қызай бөрік т.с.с. Қазақтың ұлттық киімдерін географиялық аймағына қа-рай Жетісу үлгісі, Арқа үлгісі деп те атау кездеседі. Бірқа-тар қазақ киімдерінің үлгісіне көршілес орыс, тәжік, қырғыз, түркімен халықтарының киім тігу мәнерінің де әсер еткені мәлім. Ал енді көне ғасыр- ларда пайда болған қазақтың көптеген киім түрлері мен үл- гілері бізге жеткен жоқ. Біз-дің ұлттық киімдеріміздің не- гізгі түрлеріне байланысты арнайы салт-дәстүр, ырымдар бар.
  
  
  

• 16 слайд

  Ұлттық киімдерге
  байланысты
  салт-дәстүрлер
  мен ырымдар
  

• 17 слайд

  БАС КИІМДЕР БОЙЫНША
  Тымақ. Ол қасиетті баскиім саналады. Оны айырбастамайды, аяқ тигізбейді. Қазақта шала туған баланы тымаққа салып асырайтын дәстүр бар. Біреуге бас ұрғанда да аяғына тымағын тастайды. Тымақ тастап кешірім сұрау бітімге шақырудың ең үлкен белгісі.
   
  
  

• 18 слайд

  Бас киімді іліп қояды, кез – келген жерге тастай салмайды, астыға басып отырмайды. Олай жасаса, бастан бақ таяды. Ер адам әйелдің жаулығын басына салмайды. Олай жасаса, еркектіктен айырылады. Қыз бала басына ақ, қара орамал тартпауға тиісті. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі. Жалаңбас отырып бала емізбейді, ас – су әзірлемейді. Баскиімнің төбесін басып кимейді, оны айырбастамайды, ешкімге сыйламайды, сатпайды. Тек сыйлыққа киілмеген, жаңа баскиім алып беруге болады.
  
  
  
  

• 19 слайд

  Жас қыздың басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ- жаулықтың, қара – қайғының белгісі. Жаңа түскен келін киім-кешегін қысқартса, нәрестесі кем туады . Нәрестенің иткөйлегін далаға тастамайды. Олай жасаса, сәбиге сырқат жұғады. Сәбидің бақыты иткөйлегін кигеннен басталады.
  

• 20 слайд

  Бас киімге қауырсын тағу
  
  «Алтын Адамның» баскиіміне де төрт алтын қауыр-сын ілінген. Тамғалы тастағы суреттерде де қауырсынды баскиім киіп, малдас құрып отырған адам бейнеленген. Баскиімге қауырсын тағу көп халықта бар. Ол мифтік наным бойынша жердегі адамның рухтық болмысының аспан әлемімен байланыста екендігін танытады. Жаулық. Оған қатысты арнайы заң жолы, салт бар. «Жеті жарғы» бойынша қыл- мыстық, бұзақылық істе ол үшін кімге, кімнің құн тө-ленетінінің орнына «сары жаулық» жүрген. Бұл жаулық құн төлеуге келіскендікті біл- діреді. Күйеуі өлген әйел өзінің қаралы екендігін таныту үшін бір жыл бойы сары жаулықты тағып жүретін болған.
  
  

• 21 слайд

  Бас киімді айырбастамайды. Олай жасаса, басындағы. Бас киімін сатуға да болмайды. Бөтен адамға бас киімін бермейді. Олай жасаса, адам басы кемиді.
  Бас киімін сыйлауға да болмайды.
  Ер адам әйелдің киімін кимейді, жаулығын басына салмайды. Олай жасаса, еркектігінен айырылады.
  
  

• 22 слайд

  
  Сырт киімдер бойынша
  
  
  Ішік. Қазақ салты бойынша, қасқыр ішікті жиырма беске толмаған жастар кимеуге тиіс. Өйткені қасқыр ішік жас адамның жалыны мен тері қызуын тұмшалап, оны ауруға ұшыратуы мүмкін. Екі адам боранда адасып кетіп, қасқыр ішікті аман қалып, қасындағы адам үсіп өлсе, оның туған – туыстары аман қалған адамнан құн даулауға құқылы. Себебі, бір қасқыр ішік екі адмды суықтан қорғап қала алады. Мұның бәрі дала заңында бекітілген тәртіп. Ішік қазақта сый – сияпат, киіт орнына жүрген.
  
  
  

• 23 слайд

  
  Сырт киімдер бойынша
  
  
  Шапан. Қазақтар оны «жағалы киім» ретінде ба-ғалайды. Адамға «шапан кигізу», «иығына шапан жабу» – үлкен құрмет. Бұрындары хандар батыр, би, жақсы – жайсаңдарына дәреже бергенде соның белгісі ретінде арнайы тіктірткен шапанды олардың иығына жапқан, түрлі мемлекеттік қатынастарды бекіту белгісі ретінде де шапан жіберетін болған. Қазақта ат мінгізіп, шапан жабу дәстүрі қазірде бар. Ханның өзі киген шапанын сыйға алу – қазақ халқында үлкен мәртебе.
  
  
  

• 24 слайд

  
  Сырт киімдер бойынша
  
  
  Жейде. Ұзақ жасаған, халқына өте қадірлі болған, ба- қытты тұрмыс құрған қария-лардың жолын берсін деп, олардың жейде – көйлегін сұрап алып, ырымдап киген. Мұндай киім өте тозыңқы болса, оны алғысы келгендер көбейіп кетсе, әлгі киімді бұзып, кішкентай беторамал көлемінде тәбәрік деп бөліп алған. Қариялар бұрындары көп бала тапқан әйелдердің бұткиімін бала кө-термеген әйелдердің сұрап, қалап алғанын да айтады. Әйел босанарда толғағы жеңіл болсын деп көйлегінің шетін де жыртып, «жол ашу» ырымы жасалатын көрінеді.
  

• 25 слайд

  
  Сырт киімдер бойынша
  
  
  Шалбар. Қазақтар шалбар мен етікті отырып киюге тиіс. Оларды соғыс кезінде ғана тұрып киген. Ұл тапқысы келген әйелдің еркектердің қару – жарақтарын, шалбарын басына жастап жататын, қыз тапқысы келген әйелдің қызыл ала шыт, әйелдің жүзігін, сырға, алқа тәрізді әшекейлерді басына жастап жататын ырымы ерте кезден келе жатқан наным – сенім.
  

• 26 слайд

  
  
  Сәбилер киімдеріне қатысты ырымдар мен тыйымдар
  
  
  Бойына бала бітпеген әйел баланың иткөйлегін қалап алады. Иткөйлекті аяқ асты, далаға тастамай, қастерлеп сақтайды, кім көрінгенге бермейді. Оның сыры, қазақтар иткөйлек баланың бақытын сақтайды, сәбидің бақыты иткөйлек киген күннен басталады деп сенеді.
  
  Аяқ киім бойынша Кебіс. Ол «табандық киім». Даладан үйге кірген адам қалыптасқан ғұрып бойынша кебісін шешіп, оң жақ босағаға қатарластырып, тұм-сығын отқа, сірі өкшесін іргеге қаратып қоюға тиісті.
  
  
  
  

• 27 слайд

  
  
  Аяқ киімге қатысты ырымдар мен тыйымдар
  
  
  Аяқ киімді төңкеріп қой-майды, теріс кимейді. Олай жасаса, адамның жолы болмайды. Қазақ аяқ киімнің табанына қарамайды, егер табанына көзі түссе үш мәрте түкіргені жөн. Себебі аяқ киімнің баспайтын заты жоқ. Аяқ киімнің табанына қараған адамның көзінің ұшынуы мүмкін. Жо-рықта басқа жастанатын еш- нәрсе болмағанда етігін жастанып жатады. Өйткені, «Етік жолға бастайды, шалбар (жастансаң) сорға бастайды». Сұқ тиген баланы ұлтарақпен үш мәрте ұрып, ұшықтайды. Жаңа ұлтарақты аяқ киімге салғанда алдыңғы жағының басын бойлата тіліп, иесіне «жолын ашу» ырымын жасайды
  
  
  

• 28 слайд

  Аяқ киімді оң аяқтан бастап киеді, сол аяқтан шешеді.
  Аяқ киімді төңкеріп қоюға, теріс киюге болмайды. Олай жасаса, адамның жолы болмайды.
  Қазақ аяқ киімнің астына қарамайды. Оның баспайтын жері жоқ.
  Шалбар мен етікті түрып киюге болмайды.
  

• 29 слайд

  
  
  Неке киімдеріне қатысты
  салт – дәстүр
  
  
  Сәукеле. Оны қыз ұзатыларда әкесінің үйінде, оң жақтағы үкілі тақиясының орнына кигізеді. Келін болып түскеннен кейін сәукелені шешіп алып қояды да жас келін бір жыл бойы желек жамылып жүреді.
  Орамал. Ұзатылған қыз өзіне таяу сіңілісіне басына тартатын орамалын береді. Бұл «ендігі кезек сенікі, бақытыңды тап» деген тілек. Мұны «шарғы салу» деп атайды.
  
  
  

• 30 слайд

  
  
  Той киіміне қатысты ырымдар мен тыйымдар
  
  
  
  Жаңа түскен келіннің бетін тобылғы сапты қамшының басына қызыл торғын орамал байлап ашатын дәстүр бар. Бұл – «келіннің беті айдай жарық болсын, жемісті ағаштай ұрпағы көп болсын» деген ырым. Күйеу жігіт қалыңдығын алып ба-ра жатқанда оның етегінен басып, шапанын алып қа-лады. Бұл күйеу бала киімін жаңаласын, өмірі ажарлан-сын деген ғұрып. Жаңа түскен келін киімін тектен-текке қыс-қарта беруге тиісті емес. Олай жасаса, нәрестесінің кем болып тууы мүмкін.
  
  
  

• 31 слайд

  Киімнің түймесін айқастырып салса, қуанышты хабар келеді. Ілулі тұрған киімнің түймесін салмайды.
  
  
  

• 32 слайд

  СӨЗЖҰМБАҚ
  

• 33 слайд

  ЛСОШЖПДМОЛЖМСШП
  ЩФХКЕСЛУЩКФСЛХЕ
  НЛХВЙСАБВХСЙБНА
  ЫЖРЗКУШГРГЖШЗКУ
  ҰСЮЯГПАСЯПҰГЮАҒ
  ФЕЩДЬЦЭЦДАЕФЩЬЭ
  

• 34 слайд

  ЛСОШЖПДМОЛЖМСШП
  ЩФХКЕСЛУЩКФСЛХЕ
  НЛХВЙСАБВХСЙБНА
  ЫЖРЗКУШГРГЖШЗКУ
  ҰСЮЯГПАСЯПҰГЮАҒ
  ФЕЩДЬЦЭЦДАЕФЩЬЭ
  

• 35 слайд

  ДУЛЫҒА
  ДУЛЫҒА -  соғыста оқтан сақтану үшін киетін бас киім.
  Дулығаның екі жағымен артқы етегіне темір тор ілініп, адамның мойны мен иығын тымақ тәрізді тұтас жауып тұрады. Дулыға батырдың басын сойыл, шоқпар, қылыш және садақ оғынан сақтауға арналған.
  (А. Құралұлы. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі)
  
  

• 36 слайд

• 37 слайд

• 38 слайд

  БЕСЖОЛДЫҚ ӨЛЕҢ ШЫҒАРУ
  1) ЗАТ ЕСІМ
  2) 2 СЫН ЕСІМ
  3) 3 ЕТІСТІК
  4) ҚЫСҚА СӨЙЛЕМ
  5) СИНОНИМ
  
  Батырлар
  

• 39 слайд

  
  Назарларыңызға рахмет !!!
  

• 40 слайд

  Сау болыңыздар!
  9 сынып оқушылары,
  Ақтас негізгі мектебі “КММ”
  2014 жыл