Доклад "Олонхонон остуол оонньуулара"

МБОУ «Халбакинская средняя общеобразовательная школа им.П.И.Быканова»

Олонхонон остуол оонньуулара.

                               Суруйда: алын суьуех                                                   учуутала Корнилова В.Г.

с,Тосу, 2016

Киириитэ

Ханнык ба5арар норуот бэйэтин историятын, тылын култууратын ере тутар, чэбдигирдэр, кэлэр кэскилин тустуур, онорор хамсаныылара, дьайыылара бол5омто5о ылыллыах тустаахтар. Билинни сайдыылаах уопсастыба биир ситиьиитэ – ити буолла5а. Онон ханнык ба5арар норуот бэйэтин туьун толкуйдуура омнуо буолбатах, теттерутун киьи аймах эгэлгэ кэрэтин байытар, ситэри улуу куускэ киирсии быьыытынан сыаналанар кэмэ кэллэ. Бугун норуоттар тылларын, култуураларын биири да энчирэппэккэ кэлэр келуенэлэргэ тиэрдэр сорук турар.

Былыр былыргаттан саха киьитэ тыйыс айыл5аны кытта туруулаьарга сытыы, мындыр, булугас ей наадатын билэн о5отун оннук сайыннарара. Билинни олоххо сайдыы уйэтин о5ото бэйэтин омугун культуратын биллэ5инэ, киьи быьыытынан челлеех, сайдыылаах буолла5ына, бэйэтин билинэ, атын омугу кытта тэннэ сайдан олоххо хардыылыырга уерэннэ5инэ, амарах сурэ5ин, мындыр ейун, уран тарба5ын утумнаата5ына эрэ саха омук омук быьыытынан чэчирии сайдара саарба5а суох. Ебугэлэрбит утуе угэстэригэр уерэтэргэ, киниэхэ тереебут норуотун кутун – сурун инэрэр инниттэн саха былыр теье да уерэ5э, суруга – бичигэ да суох буоллар, бэйэтин санаатын, ба5арар ба5атын уус – уран куустээх тылынан остуоруйалары, чабыр5ахтары, олонхолору айбыта. Бу мунньуммут баайын келуенэттэн келуенэ5э тиксэрэрн кун бугунугэр диэри тиийэ кэллэ.

Ол инниттэн кыра о5о тугу барытын тутан - хабан керер кэмин, сааьын учуоттаан олонхоннон араас остуол оонньууларын онорон уруокка, эбии дьарыкка, сынньаланна туттуохха сеп.

Улэ аата: Олонхонон остуол оонньуулара.

Сыала:        Оонньуу нөҥүө оҕоҕо олоҥхону тиэрдии, билиhиннэрии, сахалыы тыыҥҥа иитии – үөрэтии.

Соруктара:

-                     Оҕо толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы;

-                     Норуот айымньыта кэрэтинэн, тылын баайынан о5ону кэрэхсэтии, этигэр – хааныгар инэрии, саныыр санаатын кенул санарар, толкуйдуур, айар дьо5урун сайыннарыы.

-                     О5о ейун – санаатын айыл5а5а чугаьатыы, уерэххэ – билиигэ тардыьыы, учугэйи ейдетуу.

Олонхонон остуол оонньуулара.

I.      «Олонхо дьоруойдара» - лото.

Онньуу сыала: оонньуу о5о тылын саппаьын, ситимнээх санатын, уустаан– ураннаан кэпсиир дьо5урун сайыннарар.

Оонньуу хаамыыта:  оонньууга 2 – 4 о5о оонньуур. Биирдии о5о биирдии оонньооччу карточкатын ылар. Ыытааччы хоруопкаттан умса сытар биирдии уруьуйдаах кыра карточкалары ылар уонна о5олорго кердерер. Бэйэтин хонуутугар бу уруьуйа баар о5о ойууну ааттыыр.

Лото ойуулара: Аал Луук Мас, Аллараа дойду, Орто дойду, Уеьээ дойду, Олонхоьут,  Туйаарыма Куо, Кыыс Ньургун, Ньургун Боотур, Уот Уьутаакы, Улуу Суорун Тойон уонна Куохтуйа Хотун, Бухатыыр ата, Уда5ан, Кыталык, Эрэкэ – Дьэрэкэ о5олор, абааьы кыыьа Кыыс Кыскыйдаан.

II.               Остуол оонньуута «Олонхо дойдутугар айан».

Онньуу сыала: Олонхо ус дойдутун, кини геройдарын кытта билсии.

Оонньуу хаамыыта: оонньууга 4 о5о оонньуур. Оонньооччу ханнык куукуланнан хаамарын талар. Онтон уочаратынан кубигы быра5аттыыллар. Туспут сыыппараннан аа5ан тиийбит миэстэлиригэр куукулаларын ууран иьэллэр.   

III.           Ойууну хомуйуу (пазл) «Олонхо дьоруойдара».

Онньуу сыала: олонхо дьоруодарын кытта билсэр, о5о бары еттунэн тэнник сайдарыгар кемелеьер, форматынан, енунэн керен араара уерэнэр, ситэрэр – онорор, айар дьо5ура сайдар, тарбахтар истигэн буола сайдалларын ситиьэр.

Оонньуу хаамыыта: Бэриллибит ойууну сепке танан таьаарыы. Олонхо дьоруойун ааттыыр, кини туьунан уустаан ураннаан кэпсиир.

IV.            Домино «Олонхо алыптаах дойдута».

Онньуу сыала: О5о мындыр толкуйун, тэннээ -кэтээн керер дьо5урун, тылын саппааьын, ситимнээх санатын сайыннарар. 

Оонньуу хаамыыта: оонньууга 2  - 5 о5о оонньуур. 2 оонньооччуга 7-лии фишка бэриллэр. Онтон элбэх буоллахтарына 5-тии фишка, хаалбыта «Лааппы» (ма5аьыын) буолар. Бастакыннан кимиэхэ тэн фишкалаах (дубль) ол хаамар. Ескетун оннук фишка хас да о5о5о баар буолла5ына сааьынан кыра о5о са5алыыр. Бастакы фишканы ортоку уураллар. Уонна уочаратынан хайа ба5арар еттугэр сеп тубэьэр ойуулары (фишкалары) ааттыы ааттыы уурталыыллар. Ойуута суох о5о «Лааппыттан» септеех ойуу кэлиэр дылы ылар.

V.               Биир тэни бул «Олонхо дьоруойдара».

Онньуу сыала: О5о бол5омтотун, ейдеен керер, ейге тутар сатабылын, мындыр ейун сайыннарар.

Оонньуу хаамыыта: Бу оонньууга хас да о5о оонньуон сеп. 64 карточка, 32 паара. Карточкалары буккуйан баран умсары остуолга тар5ата ууруллар. Онтон уочаратынан иккилии карточканы арыйаллар. Биир тэни булбут карточкалары бэйэтигэр ылан иьэр.

VI.              Остуол оонньуута «Сонор».

Онньуу сыала: Олонхо ненуе о5о толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, саха терут оонньуутун тар5атыы. 

Оонньуу хаамыыта: Икки оонньооччу кыттар. 5 Айыы дьоно уонна абааьы айма5а. Биэс куотар фигура остуол биир еттугэр, эккирэтээччи фигура тутуор дылы туоруохтаахтар. 

Тумук.

Олонхо киэн киэлитигэр, дирин ейугэр, ураты кэрэтигэр киирбит дьон ейдере – санаалара, мындыр толкуйдара, айар, чинчийэр кыахтара арыллан, бар дьону кэрэхсэтэр суруйуулары, чинчийиилэри, айар куус ураты кыа5ын кердереллер. Олонхо оонньууларыгар утуе, сырдык, кэрэ хаьан ба5арар кыайыылаах буолара – о5о уйул5атыгар утуе, кэрэ, киьилии майгы уйа туттарыгар тиэрдэр. Оонньуулар кырачаан о5о бол5омтото, толкуйдуур кыа5а, ейун ууьа сайдыытыгар, ону таьынан тыла тыллыытыгар быьаччы дьайар.

Тумуктээн эттэххэ, оҕону олоҥхонон иитиигэ – үөрэтиигэ интэриэhиргэтэр араас ньымалары киллэрэн тутуннахха, өбүгэлэрбит илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрин үөрэтэргэ, төрөөбут норуотун кутун – сүрүн иҥэрэргэ ордук табыгастаах буолуо этэ.

Туhаныллыбыт литература.

1.     Багардынова, П.Е., Бысыина М.Н., Решетникова, А.Н. уо.д.а. ; [хомуйан онордо М.Н.Бысыина]. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 64с.

2.     Поликарпова, Е.М., Никитина Н.Г. олонхонон оонньуу дьарыктар, уруоктар / Е.М.Поликарпова, Н.Г.Никитина. – Саха Респ.Уерэ5ириигэ министиэристибэтэ. – Дьокуускай: Компания «Дани Алмас», 2009. – 80с.

3.     Тимофеев, Н.П. О5ону олонхолуурга уерэтии: уьуйааччыга аналлаах босуобуйа./Н.П.Тимофеев; Саха Респб. Уерэ5ин м-вота. – Дьокуускай: Компания «Дани Алмас», - 2009. – 96с.

4.     Чуораанчык. Республиканский детский иллюстрированный журнал для чтения в семейном кругу. Издательство: Гос.автономное учреждение РС(Я) «Детское издательсвто «Кэскил» им.Н.Е.Мординова – Амма Аччыгыйа»