Аңлатма язуы.

  Барлык укыту фәннәреннән белем стандартлары булдыру –мәгариф системасын яңартуда мөһим мәсьәләләрнең берсе.Монда төп үзенчәлек шунда : алар мәгарифнең  федераль һәм милли-төбәк компонентларын үз эченә ала. Федераль компонент белем эчтәлегенең барлык мәктәпләр өчен мәҗбүри булган инвариант өлешен тәшкил итә.

 Милли – төбәк компоненты халык һәм милләт үзенчәлеген , аларның  мәдәниятен һәм рухи дөньясын, телен һәм тарихын , табигый – географик мохитен чагылдырган укыту  материалын эченә берләштерә.

Укыту программасының милли-төбәк компоненты “ Татарстан Республикасы халыклары телләре турында” гы Законны тормышка ашыруда бик зур педагогик чара булып тора. Ул Закон Татарстан халыкларын , аларның культурасын  һәм телләрен саклау , һәрьяклап үстерүне , җәмгыятьнең социаль-икътисади  , рухи - әхлакый үсүендә һәр милләтнең иҗади көчен , гореф-гадәтләрен һәм игелекле традицияләрен тулысынча файдалануны күздә тота. Билгеле , кайсы төбәктә яшәвенә карамастан , һәр укучыга табигатьнең һәм халыкның бу үзенчәлекләрен белүе зарур. Ләкин  үзе яши торган төбәкнең үзенчәлекләрен , халкын , традицияләрен , мәдәниятен , тарихын укучы аеруча яхшы белергә тиеш. Туган илгә , Ватанга мәхәббәт Кече Ватаннан башлана бит. Нәкъ менә шуларны истә тотып , 2005 нче елдан башлап , укучылар белән туган якны  өйрәнүгә җитди игътибар бирә башладык. Үзебезнең авыл  тарихын , гореф-гадәтләрне , микротопонимнарны һәм антропонимнарны , авылыбыздан чыккан күренекле кешеләрнең тормыш юлларын өйрәндек . Әлеге җитди эшне кызыклы , мавыктыргыч итү максатыннан эзләнү – тикшеренү , рефератлар язу , чыгышлар ясау оештырдык.  Күренекле шагыйрә М.Мозаффария, атаклы химик Г.Камай исемнәре безнең як белән бәйле булуы , археология фәннәре докторы , академик А.Халиков , филология фәннәре докторы , академик Г.Ф.Саттаров хезмәтләрендә дә Тормы авылы  искә алынуы укучыларда горурлык хисе уятты . Әлеге темаларның укучылар өчен мөһим булуын аңлап , дүрт еллык эшнең , үткәрелгән чараларның нәтиҗәсе буларак ,   X сыйныфларда профильле укыту  өчен  авторлык программасы  төзелде .  

           Программаның максаты:

1)      туган авыл тарихын тирәнрәк өйрәнү;

2)      укчыларның гуманитар фәннәрдән белемнәрен тирәнәйтергә булышу;

3)      туган җиргә мәхәббәт , туган авыл һәм аның кешеләренә хөрмәт тәрбияләү, күренекле шәхесләре белән горурлану хисе уяту.

  Төп бурычлар:

1)      укучыларның дәресләрдә алган белемнәрен системага салу, тирәнәйтү, үстерү , ныгыту;

2)      укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү.

Курсны тормышка ашыру принциплары :

1)      Укытучы сөйләме , материал җыю һәм аны анализлау , классификацияләү .

2)      Архив материаллары белән эшләү;

3)      Иҗади дәрес-очрашулар , конференцияләр , шигъри  кичәләр ,

экскурсияләр , әңгәмәләр , матбугатта чыккан язмалар белән туплау;

4)      Инша , отзыв язу , фәнни хезмәтләрдән файдалану , сценарийлар язу һәм аларны сәхнәләштерү.

Көтелгән белем нәтиҗәләре:

1)      укучыларда милли үзаң тәрбияләү;

2)      туган төбәктә намуслы хезмәт итү теләге барлыкка килү , әби-бабайлар мирасын кадерләп саклауда өлеш кертү;

3)      предметара бәйләнешне ныгыту;

               Программа  , X сыйныфлар өчен төзелеп , 19 сәгатькә исәпләнгән.

                                                          Тематик план

  Рефератлар тематикасы:

1.  “ Бәетләрдә халкым язмышы”

2.  “ Нәсел агачы – шәҗәрә”

3.  “ Әфганстан ! Йөрәкләрдә тирән яра ... ”

4.  “ Тормы авылының микротопонимнары”

5.  “ Тормы авылының антропонимнары”

6.  “ Гаиләбез ядкәре”

Кулланылган әдәбият

1.Әхмәтҗанов М. “Татар шәҗәрәләре”.

2.Извеков И. Генеология и история семьи.-Народное образование .-№5.-2006.

3.Саттаров Г.Ф. ”Татар топонимиясе”.-Казан,1998.

4.  Саттаров Г.Ф. “Татар антропонимикасы”.-Казан,1990

      5.  Саттаров Г.Ф. “Татар исемнәре сүзлеге” .- Кзан,1981

      6.  Саттаров Г.Ф. “ Атамалар дөньясына сәяхәт”. –Казан,1992.

    7. Н.Исәнбәт “Балалар фольклоры”

    8. “Хәтер китабы”, 2003

     9. Заһидуллина Д.Ф. “ Әдәбият тарихы һәм теориясе”

1 нче дәрес.

Тема : “Шушы яктан , шушы туфрактан без”

Максат : 1.Электив курсының максаты һәм бурычлары ,

Олы Тормы авылы тарихы белән таныштыру

2.Укучыларның иҗади фикерләү сәләтләрен үстерү, фәнни-гамәли эш   

белән шөгыльләнү өчен шартлар тудыру , фәнгә карата кызыксыну  уяту.

3. Туган телгә , туган төбәккә карата мәхәббәт һәм горурлык хисләре тәрбияләү.

Материал : 1. Мәктәп музее материаллары.

1.  Г.Ф.Саттаров “Татар топонимиясе” .-  Казан , 1998.       

2. Г.Ф.Саттаров “Атамалар дөньясна сәяхәт”.-Казан, 1992.

3. Г.Ф.Саттаров “Мәктәптә туган як ономастикасы”.-Казан , 1984.

Дәрес барышы.

Укытучы. Бу дөньяда һәркем өчен дә кадерле булган нәрсә - ул Ватан. Ватан-ана!  Кешенең анасы бер генә булган кебек , Ватаны да бер генә. Ә Олы Ватан Кече Ватаннан башлана . Нәрсә соң ул Кече Ватан ? Кече Ватан ул – туган авыл , туган нигез , әти-әни, әби-бабай , туган – тумача , күршеләр... Кече Ватан ул – уйнап үскән урам , елга-күлләр , кырлар , урманнар , кошлар , бөҗәкләр ...Олы Ватанны ярату кече Ватанны яратудан башлана.

Укучылар , мин   Фәнис абыегыз Яруллинның “Тамырлар“ шигырен укыйм , ә сез аны ничек аңлатырсыз икән ? Нәрсә турында бу шигырь ? Автор нинди проблеманы   күтәрә ?  Аны  чишүнең нинди юлларын күрсәтә ? Сез  Фәнис абыегыз  белән килешәсезме?   

Тамырлар .

             Ф.Яруллин.

Туган туфрагыма күмелеп калган

Гомер агачымның тамырлары,

Ул тамырлар җирдә сабыр гына

Көтеп ята безнең кагылганны.

Өр-яңадан катламнарны тишеп,

Калкып чыгар алар югарыга .

Аларны тик җылы яңгыр белән

Сугарырга кирәк , сугарырга.

Һәр нәрсәне югалтмыйча саклый

Җир хәтерле , җир ул – мәрхәмәтле .

Үпкәләмәс , бөтенесен кичерер,

Тойсын гына безнең мәхәббәтне.

     Тик җирнең дә сабырлыгы бетсә ,

Череп китсә әгәр тамырлары?

Коткара алмас инде ул чагында

Әллә нинди җылы яңгырлар да.

( Укучылардан куелган сорауларга җаваплар алына , фикер алышу үткәрелә)

  Укытучы. Әйе , дуслар , Ф.Яруллин үзенең шигырендә һәрберебезне үз   гаиләсе , ыругының тарихын белергә өнди. Тамырларыбызны “сугарып  торырга” тиешбез, ди.  Безнең борынгы бабаларыбыз бу хакта бервакытта да онытмаганнар . Нәселне җиде   буынга кадәр белү – һәркемнең бурычы , дип санаганнар һәм аны васыять итеп буыннан – буынга тапшырганнар. Бу хакта бик кыска , әмма бик төгәл итеп мәкальләрдә әйтелә.

    Ата – бабасын искә алмаган кеше игелек күрмәс.

    Кардәш кардәшне кабергә кадәр ташламый.

    Тамыр тарткан тарыкмый .

Нәсел шәҗәрәләрен төзү исә моны тагын бер кат дәлилли.

  Ата – баба васыятен үтәү – безнең дә изге бурычыбыз Сезнең белән бу эшне башлап җибәрәбез. Электив курсының максаты нәкъ менә шул инде. Мин сезне курс программасы  белән таныштырам .(Укучыларга таратыла )

    Иң беренче эш итеп , мәктәп музеена экскурсия ясыйбыз , авылыбыз тарихы  турында белемнәрне  искә төшерербез  , яңа мәгълүмат алырбыз.

  ( Тарих укытучысы , музей җитәкчесе Розалия Тәлгать кызы авыл тарихы белән таныштыра. Экскурсия әңгәмә белән үрелеп алып барыла. )

Укытучы. -  Укучылар , сез бу дәрестә авылыбыз тарихы белән таныштык.     Димәк ,    Розалия Тәлгатовна әйткәнчә ,  Иделнең тормыш итү өчен уңайлы булган уңъяк ярларында кешеләр бик борынгы заманнарда –моннан 40 мең еллар элек үк яши башлаган.Алар иген иккән , мал асраган , аучылык , бакчачылык белән шөгыльләнгән.

VIII гасыр урталарына таба Урта Идел буйларында , шул исәптән безнең төбәккә дә Азов буйларыннан татар халкының борынгы бабалары – болгарлар һәм аларга союздаш булган кабиләләр- күченә башлый.

Яңа җирләргә күченеп килгән болгарлар бу урыннардагы төп халыкның бер өлешен кысрыклаганнар , аны тагын да арырак , урман эченәрәк китәргә мәҗбүр иткәннәр , ә бер  өлеше белән экономик һәм көнкүреш элемтәләре урнаштырганнар.

Риваятьләргә караганда , безнең Тормы авылына нигез якынча 1552 нче елларда , явыз Иван гаскәрләре эзәрлекләвеннән качып , бу якларга килеп чыккан гаилә тарафыннан салына.

Өй эше. 

-Әйе, авылыбыз Олы Тормы дип атала.Ә ни өчен шулай атала соң ул? Авылыбыз атамасы кайдан килеп чыккан ? Бу хакта уйланганыгыз , укыганыгыз , ишеткәнегез бармы? Өйдә сезгә әлеге сорауларга җаваплар әзерләп килергә кирәк булыр , чөнки киләсе дәрестән башлап без  “Атамалар ни сөйли ? “  дигән бүлекне өйрәнә башлыйбыз . Ә темабыз  - “Авылым атамасы” булыр. Бирелгән сорауларга җавапларны Г.Ф.Саттаровның   “Атамалар дөньясна сәяхәт” һәм “Мәктәптә туган як ономастикасы” дигән китаплардан табарсыз. ( Китаплар күрсәтелә)

 2 нче дәрес .

Тема :  “Атамалар ни сөйли ?        

“Олы Тормы   атамасы тарихы ”

Максат : 1. Олы Тормы атамасының килеп чыгышын ачыклау, дәлилләү.

2.Ономастика , топонимия  төшенчәләрен искә төшерү .

3. Туган якка , туган төбәккә мәхәббәт һәм горурлык  хисе тәрбияләү.

Җиһазлау :      1.  Г.Ф.Саттаров “Татар топонимиясе” .-  Казан , 1998.       

                         2. Г.Ф.Саттаров “Атамалар дөньясна сәяхәт”.-Казан, 1992.

                         3. Г.Ф.Саттаров “Мәктәптә туган як ономастикасы”.-Казан , 1984.

1. Укытучы.  Укучылар , бүгенге дәресебезне  өй эшенә бирелгән  сораулар белән башлыйм  . Шулай итеп ,  авылыбыз Олы Тормы дип атала.Ә ни өчен шулай атала соң ул? Авылыбыз атамасы кайдан килеп чыккан ? Бу хакта  ниләр белеп килдегез?

(Укучыларның җаваплары тыңлана)

Укытучы. - Әйе , авылыбыз атамасы хакында төрле риваятьләр бар.

 - Безнең авылда шалкан бик уңа торган булган . Тирә- як авыллардан да шалкан алырга килгәннәр . Авылыбыз кешеләре түгел , ә күрше авыллар безгә шундый атама биргәннәр.

-Ә икенче риваятьтә болай диелә : “Тормы –үсемлекләр дөньясы белән бәйле кеше исеме .Торма –ачы тәмле тамыразык –яшелчә.Бала үткен , чая булсын , явыз көчләр аңа тимәсен дигән теләктән чыгып , Торма дип исем кушканнар.” Соңрак “а” тавазы “ы” лашкан.

-Өченче риваятьтә Тормы атамасы төрмә дигән сүздән килеп чыккан  диелә. Янәсе , Екатерина –патшабикә буйсынмас татарларны шушы начар, уңдырышсыз туфраклы  җиргә сөргән.”Это для вас будет тюрьмой” дигән. “Тюрьма” сүзе соңрак “торма”га әйләнгән.

2. Укытучы. Укучылар , авылыбызның барлыкка килүен сез ничек күз алдына китерәсез ? Риваятьләрнең кайсысы  дөреслеккә туры килә дип уйлыйсыз ?

Хәзер  без  иҗади эш эшләрбез. Төгәлрәге , авылыбызның барлыкка килүе турында сценарий әзерләрбез. Башта бергәләшеп сюжет уйлыйбыз , геройлар санын билгелибез . Ә хәзер  сыйныфыбызны 3 төркемгә бүләбез , вазифаларны  болай бүлешербез.

Сыйныфыбызны 4 төркемгә бүләбез .

1 нче төркем  “геройларны сөйләштерә”(репликалар)

2 нче төркем – декорация  ( рәсем),

      3 нче төркем – киемнәр( рәсем ),

4 нче төркем – музыкаль  бизәлешне әзерли.

1,2  нче төркемдә 5 кеше булыр ,      музыкаль  бизәлешкә ике кеше дә җитә.

  (   Укучылар төркемнәргә бүленеп   20-25 минут эшли )

   Укытучы . Ә хәзер һәр төркем үзенең эше белән таныштырыр .Аннан без рольләрне бүлербез. Декорация әзерләүчеләрне билгеләрбез. Икенче дәрестә әлеге күренешне сәхнәләштерергә әзерләнербез , ә татар теле һәм әдәбияты атналыгында мәктәп укучылары алдында чыгыш ясарбыз.

  ( Укучылар башкарган эшләре белән таныштыралар . Вазифалар кабат бүленә.)

        Өй эше . Күренешне сәхнәләштерергә әзерләнү.

     3 нче дәрес. ( Гамәли дәрес)

Тема : “ Туган авылым –Кече Ватаным”.

Максат : 1. Укучыларның бәйләнешле сөйләм телен , иҗадилыгын  үстерү,

эстетик зәвык тәрбияләү.

Җиһазлау. Укучылар әзерләгән декорация , музыкаль үзәк .

          Дәрес барышы :

I  Декорацияне урнаштыру.

II    Репетиция.          

(Музыка.Театральләштерелгән күренеш)

Бик матур чәчәкле алан , якында гына елга ага. Сәхнәгә гаилә чыга : ата, ана , ике малай (берсе - үсмер, икенчесе – бәләкәй)

Ана (Даимә).

Инде ерак киттек булса кирәк, азрак ял итик.

Ата (Рөстәм).
-Әйе шул, урыны да бик матур.

( Утырышалар , табын әзерлиләр, тамак ялгыйлар)

Үсмер бала ( С.Алмаз)

·         Атай , монда елга да бар икән , су коенып алыйк әле?

Ата.

·         Барыгыз , тик сак булыгыз , бата күрмәгез.

( Балалар китә)

Ана.

·         Атасы инде озак йөрдек , ардык-талдык. Монда инде эзәлекләүчеләр дә таба  алмас , тирә-як  - урман , әллә төпләникме шушында?

    Ата.

Дөрес сөйлисең .Балалар да арыды, ашыйсы ризык та бетеп килә.Төпләник биредә. Кагыйк менә шушында казыкны. Торма үстерербез , киек ауларбыз , җиләк җыярбыз . Ничек тә яшәрбез , ачка үлмәбез , иң мөһиме тынычлык.

Ана.

-          Шулай , атасы . Авылны синең исемең белән атарбыз .Торма булыр авылыбыз.

(Авыл буласы урында казык кагалар)

III  Дәресне йомгаклау .

Өй эше . Киләсе дәрескә авылыбызның микротопонимнары һәм антропонимнары җыеп , аларның килеп чыгышы турында мәгълүмат туплап килерсез.  Бу эшне башкарганда әти-әни , әби-бабай , күршеләр , өлкән яшьтәге авылдашлардан ярдәм сорагыз . Ономастик материалларны сораулык буенча җыярсыз . (Сораулык бирелә : Г.Ф.Саттаров “Мәктәптә туган як ономастикасы”.-Казан , 1984. 100  нче бит , I , II.

  4 нче дәрес.

Тема : Авылыбыз микротопонимнары һәм антропонимнары.

Максат : Топонимика һәм топонимнар турында алган белемнәрне ныгыту .Олы Тормы авылы микротопонимнары белән танышу , эзләнү-тикшеренү күнекмәләрен ныгыту , туган төбәккә мәхәббәт , сакчыл караш тәрбияләү.

  Җиһазлау :   1.  Г.Ф.Саттаров “Татар топонимиясе” .-  Казан , 1998.       

                         2. Г.Ф.Саттаров “Атамалар дөньясна сәяхәт”.-Казан, 1992.

                         3. Г.Ф.Саттаров “Мәктәптә туган як ономастикасы”.-Казан , 1984.

    Дәрес барышы :

I   Укытучы . Туган җир... Туган авыл... Һәркемнең йөрәгенә бик якын һәм кадерле бу сүзләр.Безнең йәрберебезнең газиз йорты , нигезебез урнашкан кадерле туган авылы бар. Һәр авыл үзенә генә хас истәлекле урыннары белән күңелгә якын . Киң , иркен тугайлары серле урманнары , челтерәп аккан чишмәләре , түгәрәк күлләре ... Туган якнының һәр агачы , һәр сукмагы кешеләре бик тә кадерле. Ә без шушы нигезебезнең тарихын , атамаларының килеп чыгышын , мәгънәсен беләбезме соң ? Бүген дәресебездә авылыбызның микротопонимнары белән танышырбыз. Килеп чыгышы буенча кызыклы булган берничәсе белән танышып китик.

Ләйсән.

Шайтан яр – чокыр атамасы. Әлеге чокыр тирәсендәеш кына кешеләр адашып йөргәннәр.Авылдан бик якын җирдә адашуларына аптырап , шайтан адаштыра , дигәннәр.

Алмаз.

  *Яшелчә - кыр атамасы .Элек бу кырда яшелчә үстереп мул уңыш алганнар. Кишер , суган , кәбестә, шалкан үстергәннәр.

Люция.

·         Сәрби чокыры –Олы Тормы һәм Кече Тормы авыллары арасындагы чокыр атамасы.Язгы ташу вакытында Сәрби исемле хатын , туган авылыма кунакка барам , дип чыгып киткән җиреннән ташу суы белән агып китә, һәлак була.

Айрат.

·         Поварна чокыры – бу атама рус сүзе “поворот”тан килеп чыккан , чөнки бу урында юл уңга борыла.

Илсур.

·         Пркарур кыры . Эш вакытында ызгыш-талаш чыга. Хәлләрнең ничек булганын тикшерергә прокурор килә(бәлки ул прокурор да булмагандыр ,тик халык шулай дип уйлый ) .Шул хәлләрдән соң әлеге кыр Пркарур кыры дип атала башлый.

Эльвира.

  *Вакат кыегы . Хафиз исемле кешегә (Илсурның карт бабасы) бик күп белгәне өчен адвакат дип кушамат тагалар. Тора-бара ул халык телендә “вакат” булып кала.

Әхмәтҗанова Альбина.

·         Аккош күле . Бу күлгә элек һәр яз саен  ял итәргә күпләп аккош төшә торган булган. Хәзер, кызганычка каршы , алар күренми.

Алия.

·         Казна чокыры. Әлек ,имеш, бу җирдә хәзинә яшерелгән булган , тик күпие генә әзләсәләр дә , ул табылмаган. ә урыны , казыла-казыла , зур чокырга әйләнгән.

Салихов Алмаз.

-          Кирәмәт ягы . Мәҗүсилек чорында кирәмәт агачын аллалаштыру , шуңа табыну йоласы булган . кирәмәт –карама төреннән булган агач. Хәзер сирәк очрый.

Укытучы. Ә хәзер антопонимнарга күчик.

Ләйсән . Иң актив кулланыла торган  яңа исемнәр Ләйсән , Алия , Илназ , Алмаз , Руслан . Борынгылары Бибинур , Гөлҗиһан, Рәшит , Мансур , Таһир.

Илсур . Кыскартып , үзгәртеп әйтү дә еш очрый : Вәли –Минневәли , Рәфикъ - Миннерәфикъ, Ленур - Нур , Фәтлелислам – Фәтхи , Салихҗан – Салих һ.б.

Алмаз. Борынгыдан килә торган һәм сирәк очрый торган фамилияләр : Ибраһимов , Кәримов , Сафьянов , Гашыйков , Сөнгатуллин һ.б.

Гүзәл. Нәсел кушаматлары : Аю, Куян  (шәхси сыйфат  ), Барак , Чидыр  ( рус сүзе “барак”ка , “щедрый” га нисбәтле , Наный ( буе бәләкәй булганга) ,  Титай ( билгеле түгел), Рәкми ( Исемен бозу – Рәхимҗан) һ.б.

II  Укытучы . Бу сез җыйган мәгълүматның бик аз өлеше . Хәзер 3 төркемгә бүленеп бөтен микротопоним һәм антропонимнарны Г.Ф.Саттаров китабында бирелгән сораулык буенча туплыйбыз , соңыннан 3 төркемнекен бергә тупларбыз . ( Практик эш)

III   Дәресне йомгаклау .

IV  Өй эше .Укучылар икенче дәрестә без бүген туплаган микротопоним һәм антропонимнарны этимологик яктан тикшерербез , шуңа күрә этимология турында алган белемнәрегезне искә төшереп килегез.