Баяндама "Грамматикалық ұғымдарды таныту".

Грамматикалық ұғымдарды таныту

  Оқыту технологиясын жетілдіруге қазіргі кезде ерекше мән берілуде,бұл өмір талабынан туындап отырган мәселе.  Грамматикалық ұғымдарды таныту техналогиясын жетілдіру жолдары: 

1. Грамматикалық ұғымдарды танытуды дамыта оқыту,оқушыларды проблемалық ізденіске баулу.         

2. Әртүрлі тірек-сигналдық,шартты белгілерді,сызбаларды,мо- дельдерді қолдану арқылы оқушы ойын жүйелей білуге баулу.

3.Оқу барысында оқушылардың өзін жеке тұлға ретінде сезініп, еркін ұстап,өз ойын еркін де тиянақты баяндауын, әр нәрсеге көзқарасын,ұлттық дүние танымын, азаматтық болмысын қалыптастыру.                                                        Дамыта  оқытуды жүзеге асыру.Оқу әрекеті баланың ақыл- ойын дамыту жұмысымен тығыз байланысты. Қазақ тілін оқытуда оқушының тиісті бағдарламалық материалдар бойын ша сапалы білім алуы,олардың сол мақсаттағы ақыл-ой  әрекетінің белсенділігі мен саналылығына байланысты екені белгілі. Баланың ақыл-ой қабілетін тәрбиелеу –оқыту жұмысының басты міндеттерінің бірі. Мұғалім бала ойының қалай болса солай дамуына жол бермей, үнемі дұрыс жолға бағыттап отыруы керек. Ол үшін мына жайттар ескерілуі керек: өз ойын дәлелдеп айта білуге үйретуде баланың ой тізбегінің дұрыс логикалық жолмен құрылуын бақылау,баланың ой жұмысын дұрыс тәртіпке салып отыру, баланың өзіндік ойлау қабілетін дамыту үшін сабақ үстінде оқушының белсенді ақыл-ой жұмысын ұйымдастырып жетістігін айтып отыру . Ұлы педагог К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда «кімде кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, оның ойлау қабілетін дамытуы тиіс» К.Д.Ушинский мектепте грамматиканы оқыту оқушылардың сөйлку тілін байқау негізінде жүргізілуі керек екендігі жөнінде: «Тіл грамматиканың нәтижесі емес,грамматика адамның өз тілін  байқауының нәтижесі болғандықтан,грамматиканы оқытудың тиімді тәсілі-баланың өзі қалай сөйлейтініне назарын аудартып отыру керек»деген. Дамыта оқыту ақыл-ой әрекетін қажет етеді.Оқытудың мәні баланың жаңаны оқып үйренуіне  негізделеді. Қазақ тілін оқыту барысында грамматикалық ұғымдарды және емле ережелерін меңгеру үстінде оқушылардың тілдік материалдарға талдау жасау,салыстыру, топтау,тілдік құбылыстардың негізгі белгілерін анықтау, қорытынды жасау дағдылары қалыптасады,соның негізінде  ақыл-ой қабілетімен тілі дамиды.                                       

Дамыта оқытуда теориялық білім жетекші орын алады.  Қазақ тілінен оқушылардың білімдерінің тиянақты,жан-жақты болып,грамматикалық фактілердің ерекшеліктерін оқушылардың жеңіл ұғынуы үшін,бұрын қалыптасқан білім қор ларын жаңа ұғыммен сабақтастыру қажет.Мысалы:Төменгі сыныптарда синтаксистік ұғымдарды өткенге дейін оқушылар сөз таптары(зат есім, сынесім,сан есім,етістік)жөнінде мәлімет алады.Солай бола тұрса да бастауыш, баяндауыш,тұрлаусыз мүшелер туралы түсінік бергенде,бұл сөйлем мүшелерінің морфолгиялық белгілері қай сөз табынан болатынын,қай септікте тұрғанына мән берілмейді.Нәтижесінде оқушылар морфологиялық және синтаксистік ұғым түсініктердің өзара сабақтастығы, өзіндік ерекшеліктері мензаңдылықтары жөнінде жүйелі білім ала алмайды.Сөйлемдегі сөз таптары мен сөйлем мүшелерін анықтауда қиналады. Сөйлем мүшелерін өткенде, олардың қай сөз табынан екенін,белгілерін таныту орынды. Бұл олардың бастауыштан соң қойылатын сызықша жөніндегі: бастауыш та баяндауыш та зат есімнен болса, бастауыштан соң сызықша қойылады-деп түсіндіру жеңілдетеді. Оқушыларға бұл тақырыпты өткенге дейін сөз таптары мен сөйлем мүшелері  жөнінде ұғым-түсініктер мен практикалық дағдылар қалыптасқан. Ал бұл білімдердің жоғарыда айтылғандай сабақтастығы сақталған болса,оқушылар грамматикалық ұғымдардың логикалық байланысын,жүйесін, өзіндік ерекшеліктерін оңай түсінген болар еді. Деңгейлі ой қызметін ұйымдастыру арқылы оқудың белсенділігін арттыруды қамтамасыз ете отырып,оқу материалдарын меңгергенде ғана оқушының ақыл ойын дамытуға мүмкіндік туады.                                                                                                                 Қазақ  тілін оқыту процесінде бала грамматикалық ұғымдармен құбылыстардың ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, олардың негізгі белгілерін ажыратады. Оқушының осы ой әрекеті  сол дараланған белгілермен элементтерді топтастыру арқылы қаралып отырған грамматикалық ұғымдар мен құбылыстардың жалпы қасиеттерін айқындаумен байланысты. Мысалы, түбірлес сөздерді түсіндіру барысында оқушы берілген сөздердің мағынасы мен дыбыстық құрамы жағынан ұқсас бөлшектерін,түбірін табады,содан соң ол сөздердің мағынасы мен дыбыстық құрамы жағынан ұқсас бөлшектерін,түбірін табады,содан соң ол сөздердің барлығына тән жалпы сипатын анықтайды.Оқушылардың грамматиканы саналы меңгеруі үшін сөздердің,сөйлемдердің немесе сөйлем мүшелері мен сөз таптапрының өзара ұқсастығы мен өзгешеліктерін,фонетикалық, морфологиялық белгілерін салыстыра алудың  маңызы зор. Мысалы, фонетиканы өткенде сөздерге фонетикалық талдау жасауда оқушылардың тиісті сөздердің дыбыстық ұқсастығы мен мағыналық ерекшеліктерін ажырату талап етіледі. Балалар Са-ра, са-қа,са-на т.б.сөздерінің фонемасы мен мағынасын салыстыра отырып, бір дыбыстың өзгеруіне байланысты,сөздердің мағынасы түбегейлі өзгеретіндігін айтады. Сол сияқты сөздің мағынасын жұрнақ арқылы өзгертуге болатынынмына типтес сөздерді салыстыру арқылы түсіндіруге болады: іл-ілгіш,ал-алғыр, көп-көпшіл, іс-іскерт.б.                                                                                                                   Ал зат есім туралы алғаш мағлұмат бергенде,алдымен оқушыларға талдау үшін  берілетін сөздердің шын мәнінде заттың,нәрсенің аты (кітап, парта,дәптер т.б.) болып келетіндей болуын ,яғни ол сөздердің грамматикалық формалары мен мазмұн-мағынасы сай болып келетіндей болуын ескеру керек.Мысалы: Еңбек ер атандырады.   Көп түкірсе көл. Жақсыда жаттық жоқ. Түзеу мектеп оқушылары осы тәрізді абстракты ұғымдағы зат табуда қиналады. Еңбек сөзін олар еңбек ету деген ұғымда түсінеді, алкөп, жақсы деген сөздерді жақсы адам, көп адам деп түсінеді. Сондықтан көпшілік жағдайда еңбек сөзін етістік деп,ал жақсы,көп сөзін сын есім деп таниды.Үлгі: Еңбек ер атандырады. Не ер атандырады?-Еңбек. Бұл сөз не?    деген сұраққа жауап беретін зат есім болып тұр. Асан еңбек етті деген сөйлемде «еңбек етті»-деген сөз тіркесі Асанның іс әрекетін бейнелеп тұр. Асан қайтті? –еңбек етті – етістік. Сонымен оқушылар заттың,құбылыстың тура мағынасын білдіретін сөздерді тез таниды. Ал қосымшалар жалғанып,екінші мағынаға ие болған немесе грамматикалық формасы мен лексикалық мағынасы сай келмейтін сөздерді ажыратуда көп қиналады.  Мысалы:  еңбек,жұмыс, оқу деген сөздер шын мәнінде қимыл,әрекетті білдіреді. Бірақ бұлар «Жұмысы жемісті болсын.Еңбекпен тапқан ас тәтті.Оқу-білім бұлағы» дегент заттық мағынаға ие болатын,заттанған іс-әрекеттер. Сондықтан олар не? деген сұраққа жауап береді. Сөз таптарын өткенде осылайша абстракцияланған сөздердің грамматикалық формалары мен лексикалық мағыналарын анықтау арқылы тиісті ұғымдарды оқушыларға түсіндірген жөн.                                                          Қазақ  тілінің  грамматикасын оқытуда  осылайша әр алуан ой операциясын ұйымдастыру оқушының ақыл ой белсенділігін арттырады, білімнің тиянақты,нақты болуына әсер етеді. Баланың өзіндік ойлау дағдысын логикалық ойын жүйелеу,абстракциялау қабілетін тәрбиелейді.                  Тірек- сызбаларды қолдануды дамыта оқытуды жүзеге асырудың бір көрінісі деп есептеуге болады.  Тірек-сызбалар  оқушылардың бұрын оқып,түсінгенін қайта жаңартуға,теориялық білімдерін еске сақтауға және шығармашылық әрекетінде оқушылардың сенімді болуына грамматикалық ұғымдардың логикалық жүйесін байқауға,ашуға көмектеседі. Яғни тірек-сызбалар сабақ барысында керекті көрнекі құралдардың бірі. Тірек-сызбалар парағы мұғалім жаңа материалды түсіндірген кезде тақырыптың логикалық жүйесін байқауды қамтамасыз етеді. Мұның өзі ой-сананы , соның нәтижесінде логикалық ойды тақырып бойынша дамытудың өзіндік бір негізгі бағыты. Тірек-сызбалар арқылы берілген білімді оқушы тезірек еске түсіреді,естерінде сақтау қабілеттерін күшейтеді.

     Зат есімді оқыту барысында оқушылардың білімдерін жүйеге келтіру , қайталау,тексеру мақсатында мына тәрізді тірек сызбаларды қолдануға болады.                                                  

Зат есімнің мағынасы

Жалпы есім

Жалқы есім

жекеше

Көпше

деректі

дерексіз

Зат есімінң құрамы

                                                                                                                   

түбір

дара

Біріккен сөзден жасалған зат есімдер емлесі

негізгі

туынды

күрделі

Зат есімнің түрленуі

көптелді

тәуелденеді

септеледі

жіктеледі

Көптік                      Тәуелдік               Септік жалғаулары            Жіктік

- дар, - дер

Ілік септік

Табыс септік

Жатыс септік

Шығыс септік

көмектес ссептік

1-жақ

2-жақ

Барыс септік

- тар, - тер

- лар, - лер

I-жақ

II-жақ

III-жақ

Атау  септік

3-жақ

жалғаулары                  жалғаулары                                                     жалғаулары