"Болман би" 9 сынып

• 1 слайд

  Қарағанды облысы Жезқазған қаласы
  Тарих пәнінің мұғалімі Акпарова Қ.С
  
  Тақырыбы:
  “Болман би”
  
  № 133 негізгі орта мектеп
  

• 2 слайд

  
  
  Ақын 1880 жылы Қарағанды обылысы Жезді ауданының Балажезді өзеніндегі Қараадыр қыстағында туған.Әкесі Тоқсанбайдың баласы.Тоқсанбайдың інісі Тайлақбай сыбызғышы күйші болған.Оның « Айрауықтың ащы күйі », « Алқакөл сұлама », « Ақтабанды шұбырынды » атты күйлері бар.
  Қожабай осы күйші ағасының тәрбиесінде өскен. Тайлақбай Торғайда өледі. Бұл кезде бала 13 жаста еді. Жазғы нөсердің бірінде оның қосына найзағай оты түсіп, өртенеді. Осыдан шешесі Ханым науқасқа шалдығып, төсек тартып жатып қалады.
  

• 3 слайд

  .
  .
  .
  
  
  Болман ақынның әкесі Қожабай ақ алмастай өткір шешен тілді орақ ауызды жігіт болып өсіпті. Ел ақындарының айтуынша Қожабай өлеңдері тыңдаушысын өзіне баурап алады екен. Ол кезінде сан рет айтысқа түсіп , өнерімен халқын сүйсіндіріпті.
  Әкесі көрген өмір қиншылығы туралы Болман ақын толғана сөйлеп, ауыр күрсінеді.
  Өз бетімен күн көруге шаруашылығы жеткіліксіз Қожабай Әлменбет болыстың есігінде жүріпті. Бір жылы Әлменбет күзді – гүні оңаша ауыл отырғанда, жігітін Ащыкөл, телікөл, Сегізсай, Сарала деген жерден тұз әкелуге жіберген. Сол сапардан қайтып келгенше шешек шығып, оның үш баласы дүние салыпты. Әйтеуір не себептен екені белгісіз. Болман тірі қалды
  

• 4 слайд

  «Болман ақын»
  .
  Әлменбет болыс өлген балалардың жаназасына да келмеген, көмекте бермеген. Үйінде байлармен кеңес құрып отыра береді. Он жеті күн жүріп, ауылға Қожабай оралды. Адамның өліміне де келмеген, қаражүрек болысты Қожабай өлеңмен түйреді.
  Рақымсыз, опасыз Әлменбеттің ауылынан қырғи тілді ақын көшіп кетіп қалады. Өлеңін, өнерін серік еткен Қожабай ендігі аянышы жалғыз ұлы Болманның тіршілігіне шүкірлік етеді.
  Қожабай ақ көңіл, жомарт адам екен. Ол өзі елінен қуғын көріп, Найман еліне көшіп келген Байқоңыр деген қырғызбен достасады. Достан мал түгіл жан аямайтын еліміздің салты емес пе? Байқоңыр баласы жоқ адам екен. Соған Қожабай Болманды бала ғып бауырына салады. Бірақ Байқоңыр достық сертке берік адам болмай шығады
  

• 5 слайд

  БОЛМАН БИ
   
  Күзге қарай Байқоңыр Шуға қыстайтын болып көкенде он үш жастағы Болманды ала кетеді. Жаз шыға Байқоңырдың көшінің беті Арқаға емес Алатауға бұрылады. Онда барған соң, Болманды асыранды бала ретінде ұстап, еліне жібермей, төрт жылдай өзінің қойына салады, малайы етіп ұстайды. Досы Қожабайды ұмытады.
  Жат елде, бөтен жерде азап шегіп, үйін сағынған жас бала қой шетінде жүріп, басындағы ауыр мұңын ән сазымен сыртқа шығарады. Қорлық көріп жүрседе, домбырасын қолынан түсірмей серік етеді. Қойды қалың бетеге жайып тастап, Алатау төсін мұңлы да, зарлы әнге бөлейді.
  Жас талант табиғатпен алғаш осылай сырласады, Құлдықтың тозағы мен қорлық азабына шыдамаған жас ақыны Байқоңырдың жүйрік атын ұрлап мініп еліне қашады. Жол білмейтін жас жігіт жолда нелер қиындықты көреді.
  Ақыры, ауыр азаптар кешіп кіндік кескен еліне, туған жерге келеді. Ата – ана бауырына, ел құшағына келген бетте Болман қырғыз байларынан көрген қорлығын, шеккен азабын өлеңмен жеткізеді. Міне осы кезден бастап-ақ олманның ақындығы жұртқа таныла бастайды.
  

• 6 слайд

  Мынадай жоқшылыққа әке – шеше душар болғанда Болманға ойын – сауық қайда! Шал кемпірді асыраудың қамына кіріседі. Жиырмаға ілікпеген жас, бұғанасы қатып, бойы өспестен ағылшын кәсіпкерлеріне жалданып, көрдей қараңғы Байқоңыр шахтасында күніне 12 сағат жұмыс істеуге мәжбүр болады. Ауыр жұмыс, жат елдің аранын ашқан отаршыларының кемдікте ұстауы – жас ақынды мұқалтпады. Ашындыра түсті, жігерін тасытты
  Патша жарлығымен қазақ даласында келген 1916 жылдың дүрбеліңі өзінің қаралы тұзағын алғаш рет кедейлерге кигізді. Осы тұзаққа алғаш іліккеннің бірі Болман еді. Ақын қарамалайлыққа алынған жерден Амангелдінің тигізген көмегін, қамқорлығын тебірене еске алады.
  Болман 1920 жылдары Деев, Холмецкийлериен бірге Қарсақпай заводының күзетіне ұйымдастырады. Ағылшындардан қалған құрал – жабдықтарды, мыс қорытуға қажетті технологиялық тетіктерді сақтауға өз үлесін қосады.
  Ақын 1936 жылы Қарсақпайға келіп, көркем – өнерпаздар үйірмесін құрып, оған жетекші болады. Бұл кезде ақын шабытының шарықтаған сәті. Кесек – кесек келелі туындылары береді.
  Қожабаев өмірдегі ең бір елеулі кезең – 1938 жылы халқымыздың мақтанышы ұлы ақын Жамбылдың ақындық қызметінің 75 жылдығына арналған мерекеге қатысуы. Ол бұл сапарда гүлденген өмірде, жаңараған, жайнаған қаланы өнерді респубдика адамдарын көреді
  

• 7 слайд

  
  Иә, ақын қартайып, өлең шығарудан танбайтын реті де бар. Ол – ел құрметтісі. Халық ақыны. Қазақстан жазушылар Одағының мүшесі. Сан рет еңбегі жоғары бағаланып, обылыстың, аудынның жүлдесі берілді. Бірнеше рет аудандық Кеңеске депутат болып сайланды.
  1965 жылы қарт ақын 85 – ке толды. Ол саналы өмірінің 70 жылын өлең жырға арнапты. Бүгінгі өскелең өмірімізді, бақытты тұрмысты жырлауда оның үлесі бар.
  Ақының мүшел тойын Жезді ауданының еңбеккерлер мен Қарсақпай – Жезқазғанның металлургтері мен кеншілері кең түрде тойланды. Осы салтанатта ақын Болманның әні мен жалынды жырын тыңдаған замандастары, жас шәкірттері юбейлейімен құттықтап, оны шығармашылық табысқа жетуіне жүрек түпкірінен шыққан игі тілектерін білдірді.
  Бұл жылдардағы ақындар айтысы көмірлі Қарағадыдан басталғанды. Одан бүкіл республика облыстарына жайылды. Нақ осы кезде кәрі тарлан Болман айтысқа түсті.
  

• 8 слайд

  Болман ақын Ұлы Отан соғысына дейін де сан рет айтысқа түсіп,
  шындалып келіп еді.Оның соғыс жылдардағы айтыстары жаңа сапаға көтерілді.Саяси бағыты күшейді. Осыдан ақын айтыстары түгелдей газеттерге де жарияланып жатты.
  Айтыс ақындар үшін сөз таласы, сөз барымтасы, сөз майданы ғана емес.Ол ақындық өнер салыстыратын, жауаптас отырып, білім шарқын байқататын жер.Сондықтан да айтысқа түсетін әрбір ақын бұл жайды жақсы ұғынып, мол дайындықпен келу керек.Бұл ретте айтысқа түсетін ақынды С.Мұқанов бәйгіге қосылатын тұлпарға теңейді.
  М.Әуезов « Жамбылдың айтыстағы өнері » туралы жазған еңбегінде шапшаң айтқыш, суырып салма ақынды: « Қынаптан қылыш счуырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесі» , - дейді. Және «Шабыты келген ақпа ақын бабындаға қыранға меңзеп, томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәсте көріп, шолып, өтіп, қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт еткен түлкі түгін лезде шолып қалғандай, айтыс ағымындағы ақпа ақында сондай көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт. Бұл қасиет оңай орындалмайды, шын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де ұзақ сонар жол көшіп, сан айтыста сілкіне жүріп, сан рет жаға жыртып, тон тоздырып бала келеді» , - дейді.
  

• 9 слайд

  Міне, Жезқазған, Қарсақпайдың айтыс бәйгесіне қосып жүрген жүйрігі Болман қартта « сан рет жаға жыртып, тон тоздырып » айтыс өнерінде шындалған ақын.Оның 1941 жылғы Тайжан ақынмен айтысы М.Әуезов атындағы әдебиет пен өнер институтының қолжазба қорында сақтаулы.Ақынның өз сөзіне қарағанда Иса Байзақовпен де айтысқан.Ол республикаға даңқы шықан Шашубаймен бірнеше рет айтысты.Осы сайыс өнерінде Болманның арқа сүйері, мақтан тұтары туған өлкесі Жезқазған, Қарсақпайдың табиғи байлығы, еңбек өрендері.
  Жаппай қазақ даласында қозғалықа айналған айтыс дәстүрінің 1943 жылғы 13 маусымда Қарағанды қаласында,алғаш өндірістен бастаулы кездейсоқ емес еді.Өйткені социалистик шуашылықты өркендеуде ауыр өнер кәсіп жетекшілік атқарады.Сол бір сың сағатта көмір мен мыс Отан соғысының қажетін етуде ерекше маңызы болды.
  Жауды жеңуге, әскер құрал саймандармен қамтамасыз етуге Қарғанды облысына жүктелген үлкен екені белгілі. Сондықтан да өнім шығаруда кейбір кемшіліктерді батыл жою жолында айтыс күшті құрал еді. Осы мақсатта 1944 жылғы 1 тамызда Жезқазған ақыны Болман Қайсабаев пен Балқаш ақыны Шашубай Қошқарбаев айтысты.Қарт Шашубай Совет Армиясының майдандағы жеңіс мақтан тұтта отырып, осы ұлы істе алыптың үлесін жырлайық деп Болманды айтысқа шақырады.
  

• 10 слайд

  
  Болман ақсақал Жезқазған Ұлытау төңіріндегі көптеген жас ақындардың ұстазы дедік. Ол жастарды ақындық өнерге – баулып, айтысқа қатыстырады. Мереке жиындарда ақындар айтысы бұл төңіректе жиі өткізіліп тұрады. Онда ақын да совхоз атынан, өндіріс ошақтары атынан айтысқа түседі. Сонын бәрінде де Болман басы қасында болып, айтыстың ұйытқысы бола білді. Осындай айтыс, 1945 жылы 10 қарашада Марганец руднигінің ақыны Нұртаза Айрабаев пен Болманның айтысы Жезқазғанның атынан сөйлеген Болман қарт айтысты өзі бастады.
  Ақын творчествосына біз осы тұрғыдан баға беруді орынды санадық.
  

• 11 слайд

  ТОЛҒАУ
  (1962 жылы 18 наурыз « Еңбек туы » газетінде жарияланған.)
  
  Көпті көрген көнемін,
  Жүегім толы жыр, дастан.
  Сый етіп халқым беремін,
  Біткенше демін тынбастан.
  Жауыздық бұлты торлады,
  Көрсетпей жұзін нұлы аспан.
  Халықты байлар қанады,
  Ұлықпен бірге жымдасқан.
  Еткен еңбек еш болды,
  Ұзақты күн тынбастан.
  Серпілтпеді еңсені,
  Иықты ауыр зіл басқан.
  Ел аңсады еркіндік.