Карман курык деке
унала
Цель: шочмо кундемым шымлаш, тудын
историйжым палаш кумыландаш, шочмо верым йöраташ, тудын дене кугешнаш туныкташ.
Задаче-влак:
·
йочалан
творческий виянашыже, шуаралташыже условийым ышташ;
·
шочмо
кундемын историйжым палаш, тудым шымлаш кумыландаш;
·
кугезына-влакын
пöлеклыме уш-акыл поянлыкышт дене палыме лияш;
Оборудований:
компьютер, проектор, экран, презентаций.
1. Организационный момент.
2. Йоча-влак, таче ме тендан дене
Карман курык деке унала каена. Мом ме палена тиде курык нерген? Карман курыкым
ме школ окна гычна кажне кечын шекланен кертына. Телым тудо ош лум ден леведалт,
шыпак нерен шога, кенежым кайык мурым куанен колыштеш.
Тиде курык ятыр тÿжем ий
Онарла чапланен шога. Шке курымыштыжо шуко йÿштö-шокшым ужын. Шонгыен-влакын
ойлымышт почеш, ожно Карман курык пеш кугу чодыра дене авыралтын улмаш. Тушто
акрет годсо пушенге-влак кушкыныт. Но кызыт кугу пушенгыже кодын огыл, манаш
лиеш. Курык верын-верын чаранын, но тудын дене кылдалтше легенда-влак алят
илат.
Ик тыгай легенде почеш пуйто
Карман курыкышто овда-влак иленыт. Шонгыен-влакын каласкалымышт почеш, нуно изи
улмышт годым овдан илыме рожшым ончаш куржталыныт. Тиде рожшо келге, 2-3
метр лопкытан лийын, курык кöргыш вошт каен. Но чылт кöргыш, умбакыже пурен
ончалаш иктат тоштын огыл, лÿдыкшын чучын. Кызыт нине рож-влак сÿмырлалтше кÿ,
рок дене петырналтыныт, лач пурымо верла веле кодыныт (фотографий -влакым
ончыкта). Овда–влак йÿдым имне ÿмбак шинчын кудалышташ пеш йöратеныт улмаш.
Поснак ош тÿсан имне келшен. Йÿдлан канаш колтымо имне-влак эрдене пеш нойышо пöртылыныт,
пашам ышташ йöршö лийын огытыл. Икана ик марий имне тупешыже кишым йыген
колтен. Эрдене нойышо имне тупешыже кок овдам пижыктен конден. Марий-влак нуным
кож уа дене лупшен колтеныт. Тидлан овда-влак пеш сыреныт да ялжымат карген
коденыт, шкежат вес верыш илаш каеныт.
Карман курык 1976
ий гыч пÿртус памятниклан шотлалтеш. Кызыт тышке тÿрлö уна, йоча, МарГУ-н
студентше-влак экскурсийыш коштыт, пÿртÿсым шымлат. Тунемше-влакын вийже дене
тыште лÿмын канаш верым ыштыме.
(Карман
курыкышто ыштыме слайд-влакым ончыкта).
Карман курыкышто ана гай тöр вер уло.
Тудым Раман ана маныт. Колыштса, мом ойла тиде ана нерген легенда.
Ик тунемше каласкала:
Ожно Карман
курык воктенысе ик ял марий-влак анам шеледеныт. Иктылан ик пайым пуат, весылан
– весым. Тыге чылаланат ситарат.
- Иктат анаде ыш
код, ынде куралашат туналашат лиеш, - чылаштым ончалеш староста.
- А мылам?-
кенета пушенге вуй гыч шокта.
- А тыйже кö
улат? Воло!
- Пашада кузе
кайымым сайынрак ончашшонышым, Раман лÿман марий волен шогалеш. –Пеш сай
келыштарышда. Мыйым гына…
Ик марий
шоягоремым удыралеш.
- Уке, ме тыйым
монден огынал, пашанам кÿшыч ончен аклыметлан анамат кÿшанак пуаш манын
келшышна, -ышталеш тудо. –Тылат, Раман шольо, Карман курыкеш пуэна.
Тыгак ыштат.
Раман у мландылан моткоч куана. Пушенгым руа, пундышым кукла, анам ышта. Ятыр
ий ты мландым курал-ÿден ила.
Кызытат Карман
курыкышто тöр верыште кок ана гай уло. Тудым Раман ана маныт.
Карман курыкын ик
ойырлен шогышо яра кÿян тура серже ÿдыр оржа маналтеш.(слайдым ончыкта) Яков Элексейн шке книгаштыже тыге
воза:
Тиде лийын татар
хан кидыште илыме жапыште…
Ози лÿман марийын
Кналче ÿдыржо лийын. Тудын тичмаш шÿргыжым кÿн шушо чевер эныж тÿс леведын.
Икмарда капше марий калыкын тукымжым ончыктен. Ошалге тÿсан ÿпшö сар имньын чока
почшо семын тупыштыже кечен… Пунем мучашыжат яра кечен огыл. Тушто тÿрлö тÿсан
шер дене кередыме, той тенге дене сылнештарыме пунем йолва кечен. Кналче ÿдырамаш
кокла гыч марий калыкын ик пеледышыже лийын. Тыгай мотор ÿдырым ужын, татар
мурза-влакын осал шонымашышт тарвана, марий ÿдырым куллан нангаяш шонен
пыштеныт. Нунышт илемыш йозак погымо амал дене толыныт улмаш. Татар тöра-влак
кочкыныт, йÿыныт, Кналчым шекланеныт. Удыр куш савырна, тушко почешыже эскерат.
Йöн лекмеке, ачаже ÿдыржым пуйто вÿд деке колта, а Кналче тиде жапыште Карман
курык дек куржеш.
Изиш лиймеке
мурза-влак ÿдыр укем шижыт, кычалаш тÿналыт. Иктыже мÿндырнö куржшо Кналчым
ужын шукта. Нуно имне дене ÿдырым покташ тÿналыт. Удыр нунын деч шылын тура
серыш нушкын кÿзен, но коктынжо почеш огыт код, теве-теве ÿдырым руалтен кучат.
-Мом ышташ? Татар
кидыште орланен колымешкем, шкенан мландыште лийшаш! Тöрштышаш! Чеверын, ачий!
Кналче курык
тупеш тура шогалешат, кид шуйышо татарым чумалеш, шкежат тура серыш комдык йöрлеш.
Чумалме суасше пурен кайыме деч
весыжым руалта, весыже яраш кержалтше йолташыжым кучен огеш сене, коктынат вес
могырышкыла шунгалтыт. Тыге Карман курыкын тура серже Удыр оржа лÿмым налеш.
Вес тунемше
каласкала.
Карман курыкышто
ик памаш уло. (слайд) Тудым ик велым чодыра авыра, вес могырышто олык,
умбалнырак огыл – пасу. Ен-влак тиде памашым Шайтан памаш маныт. А кушечын лÿмжö
лектын? Чаманаш вел кодеш, тидым нигöат раш ок пале.
Памаш гыч яндар,
йÿштö, тамле вÿд йоген лектеш. Эртен кайыше ен, тиде вÿдым подылын, мотор пÿртÿслан
куанен каналтен кертеш. Кенежым, кунам пушенге-влак ужаргат, мотор пеледыш-влак
пеледыт, Карман курыкыш ен-влак каналташ толыт да памашын тутло вÿдщым подыл
ончат. Памашын озаже уло. Мемнан школ йоча-влак тудым эрыктат, тöрлатен шогат.
Карман курык пеш
сöрал вер. Тыште известняк-влак, доломит, мергель, шун да ошма уло.(слайд-влак)
Известняк ден доломитыштыже сур, ошо да кына гипс вашлиялтеш, южгунам тенызыште
илыше-влакын лулегыштат лектеш: коралл-влак, моллюск да тулеч молат.
Курыкышто тыгак
Йошкар книгашке пуртымо кушкыл-влакат вашлиялтыт: оръенката, купальница,
ландыш, белозор болотный, дремлик, маскапота. (слайд-влак). Школысо
тунемше-влакын вийышт дене Карман курыкышто экологический йолгорным почыныт.
Тыште 15 станций уло. Нунын кокла гыч «Памаш», «Олык», «Барометр кушкыл-влак»,
«Пеледыш шагат», «Кайык шагат», «Куткышуэ» да молат. (слайд-влак).
3.Тыгай сöрал
верыште ме тендан дене илена. Тиде сылне вернам ме аралышаш улына. Пытартышлан
Карман курыкысо вершöрлам шымлен ончалына, тудын моторлыкшым эскерена. (фотографий
слайд-шоу).
Тиде моторлыкым
йоча-влак мом ышташ кÿлеш? Чынак, аралаш. Тунам шочмо кундемна эше моторрак да
сöраллак лиеш.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.