Тюкпиекова Е. Я.,
хакас тiлiнiy eгретчiзi
Муниципальнай eгредiг учреждениезi
«Ортымах тиксi eгредiг школазы №22»
«Поuо –хакас ипчiнiy кjксiн
чазаxаy ниме»
Минiy
тjреен
чирiм
улуu
нимес, че уuаа сiлiг
паза пай, аннаyар пеер аймах чоннар
чурт салынарuа чыылысчалар. Пeeнгi
кeнге
пiр
чeс
азыра аймах чон мында чуртапча. Чуртас чоллары оларны тjреен
чирлерiнеy
муyар
километр оортах апарыбысханнар.Че чир-суuларынаy
ырах таа ползалар, прай чоннар пос тiллерiнеy
чоохтасчалар, кибiрлерiн
тудынчалар. Азербайджаннар азербайджан тiлнеy,
хырuыстар
хырuыс
тiлiнеy,
цыганнар, iдjк,
пос тiлiнеy…
пiс
ле, ноuа-
да, уйатчабыс тjреен
тiлiбiстеy?
Позыбыстыy чирiбiсте
орыстапчабыс, пос чоныныy
кибiрлерiн
хайзын пiлбин,
хайзына, тiзеy,
хайбин чjрчебiс,
аннаyар
даа, арса, чоныбыс хыйыхтатча, пас кjдiрбин
пас чjрче.
Пiс
кибiрлерiбiстi
пiлiп,
хайраллап полбаза, олар чiт
парар. ЮНЕСКО хостыра 20 векте 600 тіл чох пол парган. Хакас тілі ЮНЕСКО Хызыл
книгазынзар киріл парган. Аннаyар
піске пос тілін хайраллап халарга кирек. Пiс
чир – суубысты « тjреен
чирiбiс»,
«Ада чир-суубыс» тiпчебiс,
че пiстiy
андаu
право чоuыл
даа, тирге чарир,
«хакаспын» даа тiп
аданарuа
правобыс чоuыл. Пeeнгi
кeнде
пiс,
чиит улус, jjнiнде,
орыстар аразында хайыл парuабыс,
позыбыстыy ментальнозыбысты чидiр
парибыс. Хакас тілініy
мындархы чуртазы пiснеy
палuалыстыu:
хайди пiс
аны хайраллирбыс, хайди пiс
аны тоuындырарбыс,
хайди пiс
агаа хынарбыс.
2. Поuо - чазанxыхтыy тархыны хоостыра
iстезiг.
…Казактар
хакас ипчiлернiy
сiлиине
хайхаптырлар. Оларныy
торuыдаy,
плистеy
тiгiлген
национальнай кjгенектерiнеy,
тeлгe
теерiлерiнеy
тiгiлген пjрiктерiнеy,
тоннарынаy, чазанxыхтарынаy
jкерсiнтiрлер…
Ирлiг
ипчiлер
кораллыu
ызырuалар
кисчеyнер.
Оларны эмектеy итчеyнер,
аныy
алтынзар eс коралл монxых
чiсклеп
салxаyнар,
пазынзар кeмeс
ахча хаптырыбысчаyнар.
Коралларны Хакасиязар Татариядаy,
Ортын Азиядаy аuылxаyнар.
Пiр
улуu
монxых
пiр
атха тур парxаy.
С.В.Киселёв, В.В.Радлов, В.С.Воронов,
Е.Р.Шнейдер, А.В.Адрианов, Н.Ф.Катанов паза пасха даа учёнайлар хакастарныy
кип-азааныy пайын, сiлиин
таныхтааннар.
Поuо-ипчiнiy
кjксiн
чазаxаy
ниме. Ол пiске хас-пуруuыдаy
читкен. Пiстiy
эраныy
iкi
муy
чыл мыныy
алнындаuы
хайа-тастарда поuо
учурапча. Ниме хайхатча? Тывада даа, Алтайда даа, Таuлыu
Шорияда даа поuо алай аuаа
тjjй
чазанxых
чоuыл.
Аны хакас ла ипчiлер
кисчелер. Ноuа ол хакастарныy
кип-азаанда пар, аны мыннаy
андар iстезерге
кирек. Ноuа аны кисчеyнер…,
iдjк
нандырыu
чоuыл.
Чон устары поuо кiзiнi
хомай кeстердеy
арачылаxаy,
кiзi
худын хуйахтаxаy
полар тидiрлер. Хакастарныy
киртiнiзi
хоостыра, кiзiнiy
худы сых парыбысса алай аны айна оuырлап
алза, кiзi
аuырыбысча
алай eреп
парча. Аннаyар хутты хайраллирuа
кирек, ээн-моркамнар, поuо,
ызырuалар
ол тоuысты
толдырxаyнар
тирге чарир.
Полuан
на диалект-хызыллар, шорлар, саuайлар,
хаастар-поuоны пiр
тjjй
нимес, пасха-пасха хоостап салxаy,
полuаныныy
на хоостаxаy
пос оyдайы
полuан.
Че, пасха-пасха кjрiмнiг
ползалар даа, поuода
хайди даа харахтар, ахсы, хулахтар поларuа
кирек. Харах чох поuо
тiрiг
нимес тiп
саналча, пiрееде eс
харахтыu
даа поuо
тоuасчатыр,
анзы уuаа
чiтiг,
олаyай
нимес кjрiстiг
харахты таныхтапча.
Поuоuа
таналарны тiк салxаyнар,
таналар аразында тоuылахти
чeрек,
пeрчeк
паза пасха даа оyдайнаy
монxыхтарны
алай нинxiлернi
салыбысчаyнар. «Чeрек»
хоос
–хынысты, «пeрчeк»-салылчатхан
чуртасты, «хуча
мeeзi»
хоос,
пай хоныхты таныхтапча. Поuоны
ибiре
оох мархалар тiк салчалар, алтында
ахчалардаy алай нинxiдеy
идiлген
чачахтар салбаyнасчалар. Ус холлыu
ипчiлер
поuоныy
чачахтарын «саuалы»
тидiрлер.
Поuоны
салчатса, чарых ла jyнернеy
тузаланxаyнар.
3. Пурунuыларныy
поuоuа
салылuан тиреy
саuыстарын iстезерi
.
Поuода
уuаа
тиреy
саuыс
салылча. Ол саuыс пiстiy
улуuларыбыстаy
килген. Аны салчатса, ixе
кiзi
палаларыныy чуртазын хуйахтап
нинxiнеy
ибiре
салxаy,
соонаy
поuоныy
хырин пазох ибiрiп,
хуйахтабысчаy. Палаларыныy
чуртас чолларын чылыu
сjстернеy
алuаxаy,
холларыныy чылиин читiрxеy.
Пу кибiр
ixе
кiзiнiy
палаларыныy eчeн
улуu
саuыссыразын,
улуu
хынызын кjзiтче.
Хакас ипчiлерi кjбiзi поuода
айнаныy омазы
хоосталых тiп саuынчалар.
Ол хомай нимелернi хыйа
сeрче тiп. Че мында сурыu турыбысча: ноuа хакастар чабал нименiy худын пiди аарлаxаyнар паза аныy хоос омазын, постыy худын хайраллаxаy? Олар чир алтындагы ханныy хоозы хомай кeстердеy арачылапча тiп санаан поларлар. Пуох оyдайнаy «каури» тiп чыланмасты тузаланxаyнар. Хакастар аны чылан пазы тидiрлер. Чылан айнаныy танызы тin сизiнxеyнер. Чыланмасты, хомай нимелердеy арачыланарuа тiп, погоuа тiкчеyнер. Хам кiзi позыныy кип- азаана чыланмасты кjп тiк саларuа харасчаy. Хакастарныy киртiнiзi хоостыра, чабал кeстерге улуuласнаy хайарга кирек. Мында чонныy хыйuазы.
Поuоны тойuа ла кисчеyнер, ол чох eлeкeнге парбаxаyнар. Ол иy аарлыu чазанxыuы тiп саналxаy. Ирге парбаан ипчiлер аны киспеxеyнер. Поuоны тjлдеy тjлге - ixезi хызына - пирiп одырxаyнар. Ирге парбаан хысха поuо идерге чаратпаxаyнар. Семьяныy очыuын хайраллиры ипчiнiy холында полuан, аннаyар iипчi кiзi хызын иб icтiн иптiг тударuа, постыy ас-тамаан тимнирге, аалxыларны удурлирuа, улуuларнаy чоохтас пiлеpге паза пасха даа кирек нимелерге eгрет салчаy. Поuоны салар, кип-азах тiгiр, теер истир оyдайларны чоохтабох пирчеy.
Ипчi кiзi пала табарuа, хазых паза хыйuа jс парзын тin, аны амаллап кjрерге чайалuан. Поuо тойлыu ипчiнi хайраллаxаy. Ол, амuы чiли, кiзi кjксiн не чазабаxаy, ипчiнiy прай icтiн чапчаy, аннаyар хонxыхтар даа пiлбixеyнер, пу ипчiнiy нинxе пала. Тиктеy нимес, нинxе палалыuзыy тin, удаа сур салxаyнар. Пу кибiрлiг сурыu. Поuо ипчее тойлыu туста хазых чjрерге, хазых пала табарuа полысчаy. Ипчiнi хайраллир саuыснаy тjстелген ол.
Че пiрее
тоuыстарда
поuода
Умай ixе
омазы хоосталых тiп
пазылча.
Чылаyмастар,
iдjк,
сыuдыразып,
хомай нимелернi чаuын
итпинче тiп саналxаy.
Поuо
ирлiг
ипчiнiy
чазанxыuы
тiп
саналxаy.
Bxе
кiзi
аны хызына ит пирxеy
полтыр, позыныy поuозын
Сын чирзер хада апарxаy
полтыр, аннаyар иргiдегi
поuолар
пiске
читпееннер дее.
·
чазанxых-украшение;
·
чылаyмас-раковина
(каури);
·
чаба – основа;
·
тана-перламутровые пуговицы;
·
кораллар-кораллы;
·
кeмeс-серебро(
серебряные);
·
eзeмxeк-жемчужные
пуговицы;
·
силбiрге-бисерные
снизки с мелкими монетами на концах (саuал);
4. Поuо
салxаy
jjн
техниказынаyар
оyнаu
пирерi ;
·
Поuоныy формазы.
Поuода уuаа тиреy
саuыс салылча. Удаа тоuылах поuо тоuасча, ол тоuылахтыy iстiнде улуu паза
кiчiг таналар паза кeмeс ахчалар полча.
Тоuылах eзiлбес пiр
пeдiн нименi, хада-пiрге полuанын кjзiтче. Ол кeннi таныхтапча, кiзiнiy чуртас
чолын паза чир-чайааннаy палuалысты, кiзi хайди jсчеткенiн кjзiтче.
Квадрат тоuазыбохча,
ол чирнiy паза тигiрнiy тании.
Чeрек пeдiстiг поuо
чалахай, аллыu чeректi таныхтапча.
·
Саннар.
Поuода
мындаu саннар удаа тузаланылчалар: 3,5,7,9,12. Саннар хоостыy jjнi полчалар. 3
паза 5 саннар аuасха тjjй хоостыy jjн композициязыныy азырлар санын
кjзiтчелер. Хакстарныy алыптыu нымахтары хоостыра,3,5,7,9 саннар тигiрнеy
палuалыстыuлар. 7 сан-чазыт оyдайлыu сан, прай даа тeрк чоннарында пар, ол азых
iкi чолны кjзiтче, хакастар читiнi оyныu сан тiп пiлчелер. Пу сан поuода удаа
тоuасча. Поuода jjнiнде 7 jy.
Минсуuдаuы
Н.М.Мартьяновтыy адынаy музейiнде уuаа пасхаxыл поuо пар. Ол пурунuы поuо. Таналар,
кeмeс ахчалар сылтаанда, чылтараплаxа. Че ноuа-да анда 8 ле тоuылах. Арса 8
харындас-пиxелiг кiзi полuан? Алай позыныy 8 пала полuан? Оох таналарныy саны
чeске читче. Анзы хайдаu родтаy сыхханын чоохтапча. Ана iди поuо ээзiнеyер
чоохтаxаy полтыр.
·
Jyнер.
Jyнер
поuода уuаа таныuлыu. Jjнiнде 7 jy полча: хызыл, ах, сарыu, тигiр кjк, кjк, от
кjк, хызыл сарыu.
Хызыл jy. Хакастар
хызыл jyе пурунuыдаy ала улуu хайыu салxаyнар. Ол сiлiгнi таныхтапча. Хызыл jy
кjйчеткен отнаy тиyнестiрiлче. Ол jрiнiс, хыныс, толдыра чуртас. Хызыл чiптер,
кораллар, чахайахтар чабал кeстернi хыйа сeрчелер, хомай харахтаy
арачылапчалар.
Ах jy. Ол арыu,
пырозы чох, пiделбеен, чахсы нименi, jрiнiстi таныхтапча. Аны пурунuы чарыхнаy
паза тигiрдегi чарытхыларнаy тиyнестiрчелер. Ах нименеy сын палuалыстыu. Ол сeт
jj.
Сарыu, хызыл сарыu
jy. Ол кiзi кjyнiн кjдiрче, чeрекке чылыu пирче. Ол алтынныy jj. Хыдаттаy
аuылuан алтын чiптернеy тузаланxаyнар.
Кjк. Ол тигiрнiy паза
талайныy, суuныy jj. Тоозылбас-парбас чуртаснаy палuалыстарча. Bкi пасха нименi
–тарыuысты паза амырны- пiрiктiрче.
От кjк. Чиит тусты,
iзенiстi, кjглестi паза читiре пысхалахты, тыыuалахты таныхтапча.
Поuода ах jy кjп
полза, анзы ипчiнiy кjyнi азых, алuым чeректiг тiп чоохтапча.
5.Халuанxы сjс.
…Чиит
оол-хыстарны исчетсем, ноuа
Айас кeн пiлдiрче пулуттыu.
Тiпчелер, пiстiy тiл чазыu уuаа-
Чоохтанарuа даа уйадыстыu.
Чох, ол чирiбiс осхас сiлiг,
Пурунuыдаy алча тамырларын.
Чарых кeн сузы осхас jтiг,
Кjjлxе кjглепче сарыннарын.
Сынап
мин ундут салзам тiлiмнi,
Позымны
хакасха санабаспын.
Кjк
порчо осхас Хакас чирiмнi
Паза
тjреен чирiм тiп полбаспын.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.