- Ол дашты көдүргенинден аңгыда, маргыш-каш, Адыг-Түлүштүң дөнен шарыны көдүргенин бичиимде көрген мен. Сөөлүнде «Шары-Көдүрер» деп шола алган. Сөөккүр, улуг делгем деп чүвези халаптыг кижи-ле болгай, күскү хой кештерин ууш-тааш, эттээн алгыларны он чедир кожуп, быжып тургаш даараарга, тонунга дөңгүп-даңгып чедер турган дээр чүве.
Во барымдаадан алгаш көөрге, мөгениң улуг шыыраа ылаптыг. А дөрт чүс чээрби чеди кг-ны көдүрүпкен Ондар Шойдаңның мага-боду та кайы хире улуг турган?! Амгы үении-биле алырга, орту-мак сынныг кижиге тон даараарынга беш-алды хой кежи чайлыг чедер болгай. Улуг-Хемниң Чааты чурттуг мөге Донгак Маскыр Хам-Дыттыг Кежиг-Аксынга чыткан бир улуг көдүрер-дашты угбайн барган дижир. Оон эртениң-не баргаш ол дашты көдүрүп тургаш, келзе-келзе хөрек-биле деңнештир көдүрүптер апарган деп Базыр-Тараа Аркадий чугаалап олурар. Сөөлүнде ол даштың килин тодара-дырга 154 кг болган.
Читкен көдүрер-даштар
Төөгүнүң камгалалдыг тураскаалдарынга көдүрер-даштарны база хамаарыштырар болза эки. Камгалал чогундан, чижээлээрге, Өвүр ажар улуг арттың көдүрер-даштары, Улуг-Хемниң Шивээ кы-рынга, Самагалдай, Эрзин суурларның аразынга орук кыйыынга, Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожуун-нарның арт-ажыгларынга, Манчүрек аксынга көдү-рер-даштар ам чок.
Ак-Даш суурнуң адының тывылган төөгүзү, ол черге чыткан көдүрер-даштардан укталган. Аккыр чараш, улуг көдүрер-даштарның ам чүгле чаңгызы артып калган, а арткан ийизи чок.
Чөөн-Хемчикте ат-сураглыг, ырда кирген Теве-Хаяның көдүрер-даштарындан эгелээш, дистиништир чоруп орар чүктүг тевелерге дөмей хая-даштары ам чок, чүгле ора-сомазы артып калган. Төөгүнүң тураскаалдарын: көдүрер-даштарны, даш-көжээ-лерни, хорум-базырыктарны, дириг амытаннар дүрзүлүг бойдустуң чайгаар бүткен чурумалдыг хая-даштарын кадагалап, салгалдарывыска арттырып каарын кижи бүрүзү бодаар үе келген.
Баштайгылар
Даш көдүреринге баштайгы маргылдааны Кара-Чырааның Көдүрер-Даш аттыг стадисэнунга 1989 чылдың ноябрь 5-те эрттирген. Ол маргылдаага Николай Сынаң-оол 127 кг дашты «хөрек деңи» чедир көдүргеш, бирги черни алган. Бора-Тайгадан келген 50 харлыг төлээ Хүлер-оол Мөңгеевич Ондар «бел куспаа» чедиргеш, аныяктарга үлегер-чижээн көргүзүп, хей-аъдын көдүрген.
1990 чылдың Наадымында мөөрейге 130 кг дашты көдүргеш, бирги-ийиги черни Роберт Хомушку биле Александр Ооржак (Кызыл) үлешкеннер.
1991 чылда спорттуң национал хевирлерин республика чергелиг маргылдааларны Сүт-Хол кожуунга эрттирген. Ынчан даш көдүрер мөөрейни спортчуларның килиниң аайы-биле бир дугаар эрттирген. 60 кг чедир деңзилиг спортчулг аразынга «Сүт-Хөл» совхозтуң чолаачызы Владимир Монгуш 140 кг дашты «хүн кылайткаш» алган. 70 килдиг улустан ол-ла Сүт-Хөлден Семен Ондар «х^ кылайткаш» алган. 82 кг чедир деңзилиг спортч; лардан Тес-Хемден келген спортчу Чорваан Владимир 140 кг дашты «дискек караа» чедиргеш, тиилекчи болган. Аар килдиглерден «Сүт-Хөл» совхозтуң аныяк малчыны Вячеслав Ооржак 140 кг дашт «хөрек деңи» чедиргеш, өскелерден артык күштүү бадыткаан.
Көдүрер-даштың ужур-утказы
Чоннуң адаан-мөөрейлиг оюннарының бирээз болганда, ооң дүрүмүн ажылдап кылгаш, ону чер черлерге катап эрттирип эгелээр сорулга-биле көдүрер-даш дугайында төөгү материалдарын чыы турар бис. Көдүрер-дашты аныяктарга өөредир дээрге-ле, төөгүлүг оюнну катап эгидип алганывы ол болур.
Алдыы-Ишкинниң Алдыы-Соор деп черде хел аксында сыын чуруктуг көдүрер-даш бар. Арыг кили чүс он алды кг. Шаанда маңаа улуг хүрештерге киржип келген мөгелерге ол дашты ыяап-ла көдүртүр турган. Угбаан кижилерни:
- Улуска бастырып, сөөк даяаң сына бээр -дээш, мөге хүрежинче киирбес турган. Ол безин кайы хире ханы уткалыг-дыр! Аныяк мөгелер yлуг хүрештерге киржир эрге чедип алыр дээш, албан-биле чүс ажыг килдиң улуг дажын көдүрүп тургаш, маргылдаага белеткенир.А көдүрер-даш маргыл-даазының тиилекчилери баштай тургускан рекорд-тарын дараазында ындыг адаан-мөөрейлиг оюннар үезинде ажыр көдүрер дээш, эът мага-бодун дадык-тырып, күжүн немеп, спортчу белеткелди хүн бүрү-де чорудуп турган.
Амгы үеде чылдың эртип турар «Азия төвү» деп хостуг хүреш маргылдаазын ажыглап, көдүрер-даш дугайында билбес чоннарга ону спорттуң национал хевири кылдыр көргүзүп, тайылбырлап бергеш, сонуургаан кижилерни маргылдааларга киириш-тирип тургаш, бо адаан-мөөрейлиг оюнну нептередип болурунуң аргазы бар.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.