Методическая разработка на тему "Хальмг келн - мини келн"

                                                                      В оргкомитет Конкурса

                                                                  «30» апреля 2013 г.

                                                                   ^{(дата приема материалов)}

Заявка

____________________________________________________________________________________________________________________________________________

^{(полное наименование органа управления образованием) района рекомендует для участия в конкурсе методических пособий для педагогических  работников ДОУ, ОУ, НПО (СПО), РК)}

в номинации

____учитель калмыцкого языка начального образования___

по теме:

«Развитие одаренности детей в процессе обучения калмыцкому языку»

Информация об участнике:

Фамилия _Окчаева__

Имя         _Ольга____

Отчество _Сетяевна__

Полное наименование образовательного учреждения __Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение «Сарпинская средняя общеобразовательная школа» Кетченеровского района Республики Калмыкия____

Телефон (служебный, мобильный)  __

Должность:_учитель  начальных классов

Стаж работы педагогический, по должности _18 лет_

мп                                                                           подпись ______________

С Положением о Конкурсе ознакомлена             подпись автора_____________

«____» ___________ 2013 г.

Хальмг Таӊһч Кɵтнрә район

Сарпан дундын школ

«Хальмг келн – мини келн»

Эклц классин багш: Окчаева Ольга Сетяевна

2013 җ.

Нүр үг.

         Кезәнәс авн хальмг  улс урн үгд йир дурта бәәсмн. Хальмг келн – мана  өвкнрин үлдәсн зөөр. Амн – үгин зөөриг эклц классин күүкд дасна. 6-8 насан авсн күүкдин чееҗнь йир кив: үзсән тәвдго, соӈсан мартдго насн гиҗ шинҗләчнр темдглнә.

         «Күн болх баhасн, күлг болх уӈhнасн» - гиҗ келдг бәәсмн. Эн үлгүр бичкн насна ик чинрин туск мана өвкнр темдглснь учрта. Амн урн  үгин янзс олн зүсн болдг. Шүлгүд, туульс, йорәлмүд, тәәлвртә туульс, үлгүрмүд, шавашмуд нань чигн янзс бәәнә.

         Дорас өсч йовх бичкдүдт багшнр дамшлтс, заавран өгнә. Өдгә цагин баhчуд хальмг келән дасхар зүткҗәнә.  Хуучн авъясмудан, хальмг ду – бииhән делгрүлҗәнә.  Хальмг келән дасхар бичкдүдчн седҗәнә. Тиигәд эврәннь класстан «Алтн авдр» гидг хальмг кел даслhна кружок бүрдәвидн. Цуг классин хөөн олар орлцдг кергүдиг хальмг келәр давулнавидн.

Хальмг келнә үзгүд дасхд амн үгәр келлhнә дасмҗ авлhн ик чинртә болна.  Үзг болhнд зургнь дахулад бичкн шүлгүд бичгдв. Эн шүлгүд болн зургуд сурhульчнрин үгин көрӈгинь байҗаҗ, амн үгәр келлhнә дасмҗ өөдлүлhн эркн күсл болх зөвтә. 1-гч классин сурhульчнр зургуд хәләhәд зәӈгс, ахр келвр тогтах зөвтә. Дассн үзгүдән олзлҗ, хальмгаhар умшдг болн бичдг эклҗ дасна.

«Цогц – махмуд батруллhна наадуд» - эн цөөкн хальмг келнд орчлулсн нааддуд зунын амрллhна лагерьт күүкдт сенр болх. Эн нааддудын куслнь – цокцан батрулх, сансан куцәх, нег-негндән дөӈг болх. Эн нааддудыг хальмг келәр давулхла йир сенр болчкад, келән дасчах күүкд сурhмҗ, заавр авад,  үгин көрӈгинь байҗх.

«Шин җилин күүкдин өрүни наадн» -  эн наадна күслнь:  күүкдин үүдәгч кергтнь дөӈг болх, негн – негндән түшг болх, хальмг келән делгрүлх.

Арат                             Авдр                                Аю

А – түрүн үзг                                       

Алтн  үзгүдин ах,                                                

Авдрт аю, арат

Аӈhс зерлг багтна.

_______________________________________________________________

 Ә – хойрдгч үзг,

Әмтн цуг меднә.

Ә  уга – җирhл уга,

Әәhәр йиртмhҗ  дүүрнә.

Бамб цецгуд

Б – гидг үзгәр

Бамб цецг эклнә,

Бамб цецг сәәхн

Байр маднд белглнә!

В – вертолёт,

Вертолёт теӈгрт ниснә,

Зөргтә нисәч

Җолач болна.

______________________________________________________________________

Г – гер,

Гер мини сәәхн,

Герлтә, дулан булӈг,

Герәр  наадхтан дуртав!

______________________________________________________________________

 h – һосн.

Мини сәәхн һосн

Көлдм йир зокмҗта,

Дулан, дигтә һосн

Нанд йир тааста!

Д – дегтр,

Дегтр мана нәәҗ.

Дегтр  маднд

Уха – завр өгнә.

______________________________________________________________________

Е – еӈг,

Еӈгар ус утхад

Ундан хәрүлҗ авад

 Еӈгсг  дууhан  дуулнав.

_____________________________________________________________________

Ё – ёлк,

Шин җил ирхлә,

Ёлк гертән тәвнәв,

Ёлкар байран эклнәв.

Ж –жакет,

Жакет өмсхлә-

 Халхц   болна,

Мадна цогц кеерүлнә.

_____________________________________________________________________

Җ – җааль,

Бичкн, өкәр җааль,

Өсҗ-өргҗ йов,

Эк-эцкән байрлул!

______________________________________________________________________

 З – гидг үзг,

Зер-земшин үзг,

Зер-земш идәд

Цогцан батрулҗ  автн!

_____________________________________________________________________

   И – гидг үзг,

Икр күүкдин үзг,

Икр күүкд хоорндан,

Йир әдл бәәдлтә!

______________________________________________________________________

Й – йисн

Тооhин үзг,

То  тоолхла, медхлә

Туста бийдән болхич!

______________________________________________________________________

К – гидг үзгәр

Кимзә эклнә,

Кимзә маднд

Кергтә болна.

    Л – луувӈг.

Луувӈг идхлә

Күүкд өснә,

Луувӈг туста болна!

_____________________________________________________________________

  М – махла,

Махла киитнд өмстн,

Махла өмсхлә,

Толhа  даархш!

_________________________________________________________________

Н – наадhа,

Наадhа мини сәәхн,

Наадhа мини өкәр,

Наадhадан  би дуртав!

Ӈ – гидг үзг,

 Солӈh дотр бәәнә,

Хурин хөөн солӈh

Теӈгр деер гилвкнә!

______________________________________________________________________

  О – оддуд,

Олн зүсн оддуд,

Сөөhин теӈгр деер

Мандлҗ  гилвкәд одна!

______________________________________________________________________

   П – панр,

 Панр сөөд герл өгнә,

Панр хаалh үзүлнә,

Панр нөкд болна.

Р – радио,

Радио соӈсхла –

Седкл амрна,

Радион  зәӈг соӈсад –

Сурhмҗ әмтн авна.

______________________________________________________________________

С -  седкүл,

Седкүл умшхла

Сенр болна,

Олн сурврт

Хәрү өгнә!

______________________________________________________________________

 Т –тарвс,

Тарвс – әмтәхн темсн,

Тарвст күүкд дурта,

Тарвс күүкд туста!

 У  – увҗ.

Үстә шилд увҗ зүүhәд,

Хөөчнр хурhд асрна,

Хурhд увҗ көкәд,

Бийдән теҗәл авна.

___________________________________________________________________

  Ү – үүлн,

Үүлн хур цуглулна,

Үүлн харлад теӈгр бүркнә,

Хур экләд орхла,

Үүлн цегәрәд одна.

______________________________________________________________________

   Ф – гидг үзгәр

Фигурн  дошлhн эклнә.

Үвләр күүкд – көвүд

Фигурн  дошлhнд орлцна.

          Х – хурл,

Элст балhсн дунд

Хурл мандлад зогсна,

Цуг әмтн насан

Хурлд  одад уттулна.

__________________________________________________________________________________________

 Ц - цә,

Цә – идәнә дееҗ,

Цәәhәр дееҗ бәрнә,

Цә унд хәрүлнә.

_____________________________________________________________________

Ч – чачр.

Чачр мини сәәхн,

Халун нарнас  харсна,

Чачр мини олзта

Хур – чигәс харсна.

Ш – шаhа,

Шаhа нанд дала,

Шаhаhар  наадхла, ухан сегәрнә,

Шаhа тоолхла, тодлвр батрна.

____________________________________________________________________

Щ – щетк

Щетк нанд  бәәнә,

Щетк нанд  кергтә,

Өрүн асхн хойрт

Щеткар шүдән цеврлнәв,

_____________________________________________________________________

  Э –эрвәкә

Эрвәкә цецгүд деегүр\

Эрвлзәд нисәд бәәнә.

Эрвәкән сәән бәәдл

Эдн зурхар зүткнә.

 Ю - ? юнгад?

Юнгад? -  гиҗ  сурхла,

Нанд хәрү өгтн,

Юнгад? -  гиҗ  сурхла,

Ю эс меднәч.

 Я – яллгч цоклhн,

Футбол цокад наадхла,

Яллгч  цоклhн харhна,

Яллгч  цоклhн кергтә,

Командан тач авхла.

____________________________________________________________________

Ъ – хату темдг

Ы – эгшг үзг

Ь – җөөлн темдг

«Цогц – махмуд батруллhна наадуд» (орс келнәс орчуллhн)

1.     «Барун – дорд үзгин экспресс»

Команд болhна күүкд нег – негнәннь ард сууhад, бөлкүсәснь бәрлдәд нөктин темдглсн орм тал йовад, эргәд ирнә. Hаран алдх зөв уга, кен эн наадна зокал алдхла, тер командас тооhинь тач авна.

2.     «Гү – hәрәд»

Негдгч командин наадачнр 50 м. гүүх зөвтә нөктин зогсчах һазртал, хойрдгч наадачнр  хойр көл деерән нааран – цааран һәрәдәд ирх зөвтә, һурвдгч наадачнр негдгч нааадачан дуррах зөвтә.

3.     «Хәәрцг» (Коробочка).

Команд болһнд неҗәһәд хәәрцг хавчад өггднә. Командын наадачнр өвдг хоорндан  хәәрцг  хавчад йовх зөвтә темдглсн һазр талан, хәрү ормдан хәәрцән һартан бәрәд гүүҗ ирх зөвтә.

4.     «Оазис көдәд». (Оазис в пустыне).

     Хойр командын тедүкнд хойр нөктнр  зогсна, өөрнь сул ааh бәәнә. Команд болhнас неҗәhәд күнд ухр hартнь өгәд, өөрнь ааhта усн тәвгднә. Наадачнрин кергнь – ухрар ус зөөhәд сул ааhиг усар дүүргх. Шулуhар сул ааhиг усар дүүргсн команд диилвр авна.

5.     «Йоста залу» (Джентельмены»

Команд болhна көвүд хошадар зогсад, hар – hаран бәрлдәд зогсна. Көвүдин керг – hар деерән күүк суулhад темдглсн ормднь күргх. Кен түрүләд кергән күцәнә, тер команд диилх

Товчлгч үүлдвр. (Финальное действие).

Цуг командс hаран бәрлдәд, нүдән хана. Отрядин командирмуд күүкд-көвүдт нөкд болна, нег ик эргц кеhәд зогсна. Нүүрлгчнр цуhар күүкдиг цацад наадна.

 «Шин җилин күүкдин өрүни наадн»

1-гч нƴƴрләч: Мендвт, алтн мана теегин бичкн  ƴрдƴд!

2-гч нƴƴрләч: Мендвт, энкр мана багшнр, кƴндтә аавнр – ээҗнр, эк – эцкнр!

1-гч нƴƴрләч: Цуһарһитн мана нәәрт, шин җилин  тослһнд дуудҗанавидн!

2-гч нƴƴрләч: (Балакан А.)

                           Цаһан цасн орна

                           Цагин бәәдл хƴврнә.

                           Шин җил ирнә

                           Шуугата байр эклнә.

1-гч нƴƴрләч: Кɵк елк эргәд,

                            Кɵвƴд, кƴƴкд  наадна.

                            Цеӊнсн ду дуулад

                            Цуһар дуһрад биилнә!

 2-гч нƴƴрләч: Кезәнә нег эмгн ɵвгн хойр бәәҗ. Ээм – ээмән тƴшлдәд, эгц дууһан дуулад бәәҗ.

Эмгн, ɵвгн хойр: (дуулна)  Мана школын кƴƴкд гиҗәлƴ, ю-у кɵɵркƴ,

                                                   Элст балһс одва гиҗәлƴ, ю – у дәрк!

                                                   «Вавилонд» одад наадва гиҗәлƴ, ю – у хәәмнь,

                                                   Ямаран ɵкәр юмсуд гиҗәлƴ, ю-у кɵɵркƴ!

Эмгн:  ɵвгән, эндр орса кедƴ билƴ?

Өвгн:  үкр сарин 27. Яһна?

Эмгн: Ю-у, ɵвгн, шулуһар, бийән белдтн. Цаатн мана школд бичкдүдин нәр болҗана. Йовхм!

Өвгн:  Юн, нәр?

Эмгн : Шин җилин нәр. Йовхм, бичкдудән хәләхм. Кɵгшн бичкн хойр әдл болдг гиҗәлү!

Өвгн:  Нә, йовий!

1-гч нƴƴрләч: Елкд ирәд, дала кƴƴкд ƴзнә. Эмгн ɵвгн хойр һар һаран бәрлдәд, кƴƴкд дунд орад, елк эргәд зогсад авчкна.

Өвгн: Мендƴт, мана алтн бичкдƴд! Цуһарһаһитн Шин җилин байрла әрƴн седкләсн йорәҗәнәвидн! Яһсн сәәхн елк болҗахмб?!

Эмгн: Э-э, ɵвгн, бичә кел! Эн мана бичкдƴдиг хәләтн: кен эс бәәнƴ чон, арат, туула, аю; орс тууляс: принцесс, королев, фей (на калм. манер). Ю-у, яһсн ɵкәр юмсудви?!

Өвгн:  Цаадксан хәлә: хальмг хувцта кɵвƴд кƴƴкд бәәнә!!!

Эмгн: Нә, кƴƴкд, нәәрән эклхм!!!

Өвгн:  : Мана сәәхн айта гидг бичкдƴд! Эн елкан эргәд дууһан дууулхм.

(Цуһар елкан эргәд ду дуулна. «В лесу родилась елочка» - хальмг келнд орчлулснь Окчан  Ольга).

1. Модн заагт  тɵрсн елк,

Модн заагт өслә,

Үвл болн зуна цагт

Ноһан сәәхн билә.

2. Шуурһн елкд ду дуулна:

«Унт, елк, унт!»

Киитн аав цасар бүркнә:

«Бичә, елк, даар».

3. Әәмтхә бичкн цаһан туула

Елк  дора гүүнә,

Модн заагур уурта чон

Адһсн кевәр йовна.

4. Сәәхн бичкн ноһан елк,

Мана нәәрт ирв,

Алтн болсн мана күүкдт

Байрар белг өгв!!!

Эмгн: Күүкд, эндр мана нәәрт кен дутчахм?

Күүкд: Киитн аав!!!

Өвгн:  Нә, тиигхлә, Киитн аавиг цуһар хамдан дуудхм!

Күүкд: Киитн аав - наар!!! Киитн аав – наар!!!

         (Модан цокад Киитн аав һарч ирнә).

Киитн аав: Энкр мана күүкд! Ик холас, дала һазр эргәд, би таднтал ирүв. Шин җилин байрла тадниг йорәҗәнәв.  Ут наста, бат кишгтә болтн. Сурһулян сәәнәр суртн. Эк-эцкән, багшнран, медәтнрән күүндлтн! Менд амулӊ бәәцхәтн!!!

Күүкд: Тиигия!

Киитн аав:  Мини ач күүкм яһв? Дуудхм, күүкд!

Күүкд: Киитн аавин ач күүкн, наар!!!

(Ач куукн һарч ирнә)

Ач куукн:  Мендут, мини бичкн үүрмүд!!! Шин җилин тослһнд тадниг йөрәҗәнәв!!! Киитн аав, күүкдлә хамдан елк эргәд ду дуулый?

Киитн аав: Дуулый.

         ( «Маленькой елочке холодно зимой» (Бичкн елк увлт даарна) – орчлулснь Окчан Ольга. Цуһар елк эргәд дуулна).

1.     Бичкн елк үвләр даарла

Ө- моднас елкиг гертән авч ирлә/ 2 давтх

2.     Кедү зүстә бомбрцгуд бәәхм!

Ошк балтас, алтн төврцгуд/ 2давтх.

3.     Елкан эргәд дууһан дуулхм,

Шин җилән сәәнәр тосхм/ 2 давтх

Киитн аав: Ямаран сәәнәр күүкд  дуулна! Энкр мини бичкн иньгүд, тадн йир олн эрдмтә бәәдлтәд. Ода нанд эрдмән үзүлтн, би таднд дала белг авч ирләв. Ач куукн, чи нанд нөкд бол.

         (Цаһан аав сууһад, куукдин белдсн ду, би, шүлгүд соӊгсна, ач куукн белгуд тугәнә).

Ач куукн: Нә, куукд, ода би таднд тәәлвртә туульс умшнав, тадн  тәәлврнь келҗ өгтн.

1.     Мөсн деер мөӊгн ааһ. (сар)

2.     Һазриг цасн бүтәнә,

Һолд мөсн хонглна,

Салькн һаза ишкрнә,

Санлтн, эннь кезәв? (үвлд)

3.     Деевр ишкә делкә бүтәҗ. (цасн)

4.     Һалд шатдг уга, уснд чивдго. (мөсн)

5.     Цаһан, цаһан эрвәкәс

Цааран, нааран нислднә.

Альхм деерсууна,

Усн болад хүврнә. (цасна умш).

(8-10 тәәлвртә туульс келҗ болна).

Өвгн: Киитн аав, би эмгтәһән эднә нәәрт ирәд, бичкн цаган санад, ода нег наад наадхар бәәнәв, зөвтә?

(Киитн аав зөвән өгнә).

Өвгн: Күүкд,  ода сандл эргүләд тәвәд көгҗмин айст сандл эргәд биилхм, көгҗм зогсхла, цуһар орман  эзләд суухм. Кен зә уга үлдхлә, тернь наадас һарчана.

         (эн наадна хөөн, көгҗм тәвәд иитн аавта, ач күүктә, эмгн өвгн хойрта бииләд, дуулад, наадна).

Киитн аав: Нә, бичкдүд, тана нәәртн йир сәәнәр давв. Маднд цааранднь дала һазр эргх кергтә, дәкәдчн олн бичкдүд күләҗәнә. Байрта харһҗ бәй!!!

Ач куукн: Менд амулӊг бәәтн!!!

Өвгн : Ямаран сән куукд бәәснби!!! Нанд хәрх дурн уга!

Эмгн: өвгн, болҗана, насан медх кергтә. Күүкд дахад көшәд үкхт! Цуһар сән-сәәхн бәәцхәтн! Менд байрта харһҗ бәй!!!

Олзлсн дегтрмүд:

1.     Би хальмг кел дасчанав: баh орс-хальмг толь. - Элст, 2002.

2.     Школа интересных каникул. – Волгоград: «Учитель», 2007 г.

3.     Картинки, фотографии из электронных ресурсов.

Фамилия _Окчаева__

Имя         _Ольга____

Отчество _Сетяевна__

Полное наименование образовательного учреждения __Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение «Сарпинская средняя общеобразовательная школа» Кетченеровского района Республики Калмыкия____

Телефон (служебный, мобильный)  __89374655605

Должность:_учитель  начальных классов, I КК

Стаж работы педагогический, по должности _18 лет_