11 СЫЙНЫФЛАРЫ ДӘРЕСЛЕГЕНДӘ НИЧӘ ТӨРЛЕ ТАТАР ТЕЛЕ ҺӘМ ТАТАР ХАЛКЫ БАР ?

                                    план Конспект

“Татар теле: ТАТАР урта гомуми белем бирү мәктәбенең 11 сыйныфлары дәреслеге” ндә Ничә төрле татар теле һәм татар халкы бар темасына багышланган  дәрес.

                                           Башкарды:     Хасанова Альбина Ирековна

 “ Ничә төрле татар теле һәм татар халкы  бар ” дигән      

                                        язылган  дәрес эшкәртмәсе.

I. Максатлар:

1)  фәнни максат :

– татар этносына карата мәгьлүмат бирү;

– татар исеме астындагы халыкның килеп чыгышы һәм таралу территориясен билгеләү;

– Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер татарлары турында төшенчә бирү.

2) коммуникатив максат:

– татар дөньясы турында монолог төзергә өйрәтү;

– балалар белән шушы темага әңгәмә кору.

3) тәрбияви максат: балада үткәнгә, хәзергегә, үз тарихына ихтирам хисләрен белдерергә ярдәм итү.

II. Бурычлар:

1) – ТАТАР этнонимының аерым телләрне атавын ачыклау;

2) – Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер татарларын бер – берсеннән аерырга өйрәтү;

3) – милләтнең бер өлешен тәшкил иткән татарларның иҗтимагый һәм милли тормыштагы ролен ачыклау.

III. Принциплар:

1) Дидактик принциплар: фәннилек, күрсәтмәлелек, предметара бәйләнеш;

2) Гомумметодик принцип: коммуникатив.

3) Лингвистик принцип : функциональ.

4) Хосусый – методик принцип: лексик – семантик.

IV. Укыту ысуллары:  аңлату, күрсәтү, репродуктив, лекция.

V. Укыту алымнары: таблица, дәреслек белән эшләү, картада халыкларның урнашуын күзәтү, тестлар чишү.

VI. Дәреснең төре: яңа материалны аңлату дәресе.

VII. Җиһазлау: татар халкының төркемнәргә бүленеше һәм татарларның территориаль  яктан таралышына караган карта, дәреслек, такта, акбур.

VIII. Кулланылган әдәбият исемлеге:

1) Зәкиев М.З., Максимов Н.В. Татар теле: Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 10 – 11 нче с – флары өчен д – лек/ М.З. Зәкиев., Н.В. Максимов, – Казан: Мәгариф, 1999. – 263б.

2) Зәкиев М.З. Татар теле: Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 10 – 11 нче с – флары өчен д – лек / М.З. Зәкиев., Н.В.Максимов, 2008. – 351б.: рәс. б – н.

3) Абдуллатипов Р.Г. Мой татарский народ. / Р.Г. Абдуллатипов. – М.: Классик стиль, 2005. – 208с.

4) Исхакый Г. Идел – Урал. / Г. Исхакый. – Яр Чаллы: Камаз, 1992. – 48б.

5) Валеев Ф.Т. Сибирские татары: культура и быт. / Ф.Т. Валеев. – Казань: Татарское кн. изд – во, 1993. – 208с.

6) Гришин Л.Я. Польско – литовские татары: взгляд через века. Исторические очерки. / Л.Я. Гришина. – Казань: Татарское кн. изд – во, 2000. – 160с.

7 ) Татары. – М.: Наука, 2001. – 583с.

8) Мубаракшин Р.Г., Сагдиева Р.З. Известное и неизвестное о таьтарах. / Р.Г. Мубаракшин., Р.З Сагдиева. – М; Родной,2006.

Журналлар:

1) Казан утлары 1993 № 10 ( 157 – 165).

    Мирас             2003 № 4 ( 13 – 22).

                             2003 № 12 ( 29 – 42).

    Идел                1993 № 4 ( 52 – 54).

                                            Дәрес планы.

I. Башлам өлеше.                                                                                          2м.

II. Актуальләштерү этабы:                                                                         7м.

Татар этносының этимологиясе һәм семантикасы хакында булган белемнәрене яңартып алу.

III. Яңа материалны бирү:                                                                          17м.

а) татар халкының төркемнәргә бүленеше таблицасы нигезендә

    материалны аңлату;                                                                                    10м.

б) төп тезисларны дәфтәргә теркәп кую;                                                      7м.

IV. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту этабы:                                         15м.

а) үтелгән тема буенча әңгәмә кору ( 142 нче күнегү буенча)                   9м.

б) тест эшләү                                                                                                   5м.

V. Йомгаклау                                                                                                  3м.

VI. Өй әше.                                                                                                        2м.

Китапханәдән Әбрар Кәримуллинның “Татарлар: исемебез һәм җисемебез” дигән китабыннан  9 биттән алып 46 биткә кадәр укып, укыганнарны конспектларга бирелә.

                                       Дәрес эшкәртмәсе.

I. Исәнләшү.

Укытучы. Хәерле көн, укучылар. Бүген шундый матур көн, көзнең иң матур, бераз сагышлы чагы, ул әллә белеп микән, безнең өйрәнеләчәк темабызга бик тә туры килеп тора, чөнки без бүген ерак тарихка, үткәннәргә сәяхәт кылырбыз.

II. Актуальләштерү этабы.

Укытучы:

Ә хәзер балалар, без сезнең белән кайчан алган белемнәрне яңартып, искә төшереп алыйк. ТАТАР этнонимы сезгә нәрсәне дә булса сөйлиме? Бәлки аның мәгънәсе белән кайчандыр сез инде таныш булгансыздыр?

Укучы: Татар сүзе күп мәгънәле сүз. Мәсәлән, XI  гасырда ук, М. Кашгарый татарлар дип отуз, тогуз татарларын атап йөрткән.

Укытучы: Чыннан да хәзерге көндә татар сүзе этимологик яктан “ ят кеше”, “ягымлы кеше” дигән мәгънәләрендә кулланылган булып чыга. Димәк нәтиҗәдә татарларның тарихын тикшергәндә, ТАТАР этнонимы семантикасын , төгәл күз алдында тотмасаң, аларны үзара бутарга һәм татар тарихына зур зыян китерергә мөмкин.

III. Яңа материалны бирү.

Укытучы:

 Ә хәзер балалар, яңа темага күчик. Бүген без зур бер ТАТАР халкы этносы ( Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер ) татарлары хакында мәгълүмат алып, аларны бер – берсеннән аерырга өйрәнергә тиеш булабыз. Тактадагы таблицага карыйк.  Анда хәзерге татар теле зур бер 3 төркемгә бүленгән  ( Крым, Болгар, Добрруджа ) татарлары, ә инде Болгарлар үзләре: Литва, Идел, Себер татарларыннан торалар. Аннары татарларның тарихи урнашуы буенча төркемләү тәгъдим  ителә.( Касыйм һәм Нижгар,  Тамбов һәм Пенза, Пермь, Казан, Агыйдел Бассейны, Әстерхан, Оренбург) татарлары күрсәтелә. Ләкин безне кызыксындырган хәзерге татарлар турындагы мәгълүматларга тукталыйк. Хәзерге көндә ТАТАР этнонимы берничә төрки халыкта ныгып калган: Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер  бу татарларны  үзара янәшә куеп, чагыштырып сөйләргә яисә  алар турында читтән торып сүз әйтергә кирәк булганда, кайсы татар халкы яисә теле турында сүз баруын аңлау өчен, татар этнонимын төгәл итеп атарга туры киләчәк. Ә хәзер таблицага нигезләнеп, һәрбер аталып үткән татарлар хакында мәгълүмат биреп, аларны тезислар рәвешендә теркәп үтик. Дәфтәрләрегезне ачып бүгенге числоны һәм дәреснең темасын язып куегыз. Димәк, беренче булып

Крым татарлары – алар Сталин чорында үз илләреннән куылган булган, хәзер Крымга яңадан  кайтып төпләнү сәбәпле телләре болгар – татарлар һәм төрек теле аралыгында торалар.

Идел татарлары – этнонимы Идел – Уралдагы татарларны үз эченэ ала. Аларга элекке Казан ханлыгы җирләрендәге татарлар ( Казан татарлары) , Нижгар, Касыйм – Пенза, Әстерхан, Пермь, Агыйдел – Урал, Оренбург татарлары керә.

Домбруджа татарлары – Румыния һәм Болгариянең Кара диңгез буйларында  – Домбруджада  яшәүче халык. Хәзерге көндә үз ана телләрен төрек әдәби теленә алмаштыру процессы  кичерәләр.

Литва татарлары – Литваны дошманнардан саклау өчен, XIV йөздә Алтын Урдадан күчерелгән халык. Үз телләрен югатканнар, ләкин татар исемен һәм ислам динен саклаганнар. Литва кечерәйгәч, алар Белоруссия, Польша эчендә дә калганнар. Аларны Белоруссия татарлары һәм Польша татарлары  дип тә йөртәләр.

Себер татарлары – болгар – татарлар теленең бер диалектын тәшкил итәләр. Себер татарлары, гадәттә, рус һәм татар әдәби теле нормаларыннан файдаланалар. Болгар татарларының үзәгенә әйләнгән Казаннан шактый ерак урнашкан булганлыктан, бу диалекттан әдәби телгә диалекталь  сүзләр һәм формалар аз алынган. Ә аларның халык авыз иҗаты болгар – татарлар фольклорының аерылгысыз бер өлешен тәшкил итә.

IV. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту этабы.

Ә хәзер инде балалар, алаган белемнәрне ныгытыр өчен без дәреслектәге сорауларга җавап биреп карыйк. Дәреслектәге 159 биттәге 142 нче күнегүгә мөрәҗәгать итик. Билгеләнгән сорауларга җавап биреп карыйк.

Укытучы:

1) Ар этнонимына аергыч булып килгән тат сүзенең нинди мәгънәләре бар?

Укучы:

Ар → ир беренчел этнонимы “кешеләр, ирләр”, мәгънәсен бирә, ә тат сүзе – “чит кабилә”, “татлы” сүзенең нигезен тәшкил итә һәм “ягымлы, сөйкемле, күңелгә якын” мәгънәләрен бирә.

Укытучы:

2) Беренче татарлар кайда яшәгәннәр?

Укучы:

Кытайның төньягында яшәгәннәр.

Укытучы:

3) Кытайлар та – та дип кемнәрне атаганнар?

Укучы:

Барлык төркиләрне: монголларны, маньчажурларны, тунгусларны керткәннәр.

Укытучы:

4) Литва , белоруссия, польша татарлары дип кемнәргә әйтәләр?

Укучы:

Литва кечерәеп, Белоруссия һәм Польша  эчендә дә яшәп калганнарга.

Инде менә хәзер белемнәрне төпләп ныгытыр өчен кечкенә 5сораудан торган тест һәм ачык сораулар формасындагы биремнәрне эшләп алыйк.

Тестлар:

1) Литва татарлары  болгар – татарлардан кайчан аерылган?

а) XIX ;

б) XIV;

в) XVIII.

2) Идел татарларына кайдагы татарлар керә? ( санап чыгыгыз);

3) Добруджа татарлары теле ни өчен кулланудан төшеп калырга тора?

4) Хәзерге көндә ТАТАР этнонимы берничә төрки халыкта ныгып калган сайлап алыгыз:

а) Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер;

б) Касыйм, Тамбов, Идел, Себер, Болар;

в) Крым, Казан, Әстерхан, Оренбург.

5) Хәзерге көндә татар теле кулланыш ягыннан нинди урында тора?

а) 14;

б) 25;

в) 12.

V. Йомгаклау.

Дәресебезне йомгаклаганда, кабат инде билгеле хакыйкатьне әйтү мөһим, халкыбызның исемен  аның тарихы билгели. Шуңа күрә халыкның исеме каян килеп чыкканлыгын өйрәнү этносны ачыклау өчен дә әһәмиятле.  Әлбәттә татар этнонимына без хәзер  Идел, Крым, Домбруджа, Литва һәм Себер татарларын да кертеп карыйбыз. Алар “үз” халкыбызны тәшкил итә, димәк үткән тарихы, бүгенгесе һәм һичшиксез киләчәге бик кызыклы һәм чын мәгънәсендә игътибар үзәгендә әле озак вакытлар булачагына ышанып каласы килә. Менә шундый өметле хисләр белән без киләчәккә карыйбыз, димәк дәресебез дә оптимистик рухта тәмамлыйбыз.                                                                                         

VI. Өй әше.

Өй эше итеп сезгә балалар, китапханәдән Әбрар Кәримуллинның “Татарлар: исемебез һәм җисемебез” дигән китабыннан  9 биттән алып 46 биткә кадәр укып, укыганнарыгызны  конспектларга кирәк булыр.