|
БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ АТА-АНАНЫҢ РӨЛІ
ТУЛЕМИСОВА ГУЛЬДАНА АБУТАЛЫПОВНА
Қызылорда облысы Әйтеке би кенті Қазалы ауданы Қ.И.Сәтбаев атындағы №216 орта
мектептің информатика пәні мұғалімі
Әрбір ата-ана өз перзетінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының сүйікті
және кішпейіл азаматы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің жақсы
азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік
жақтарының зандылықтарын білуі шарт. Сыйластық, түсіністік, үлкен
жауапкершілік сезімдері бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана
ата-ана және олардың өзара қатынасы мазмұнды, берілген тәрбие сенімді және
негізді.
Бала тәрбиесінің алғашқы алтын қазығы – тұған ұясы, өз отының басындағы
тәрбиесі, тілі. Қазақтың: «Баланың бас ұстазы – ата-ана», «Балапан ұяда не
көрсе, ұшқанда соны іледі» – дегендей, есі кіріп, тілі шыға бастасымен-ақ
баланы байсалды, ұғымпаз, тілалғыш етіп баулыған жөн.
Қай халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағымен байланыстырады. Міне,
сондықтан да:
«Ана – үйдің берекесі,
Бала үйдің – мерекесі.
Бұтағымен ағаш сымбатты,
Ұрпағымен адам қымбатты.
Бала болсаң балғындай бол.
Айналаңа қорғандай бол» -деген
қағиданы берік ұстаған ата-бабаларымыз өз ұрпағын адам – деген атаққа лайық
етіп өсіруді мақсат еткен.
Ата-ана тәрбие беруде ата-бабамыздың салт-санасы, әдет-ғұрпында жүргізілген
үлгі-өнегесінің мәнісі зор. Отбасы тәрбиесінде әкенің де, ананың да орны
бөлек. Әке мен ана баланың алғашқы ұстазы. Адамзат баласы ананың мейірлі
мейріне қанып, әке өсиеттерін тыңдап өссе ғана тәрбиелі отбасынан шыққаны
көпке таңытыды.
Ана – бала тәрбиесіндегі ерекше тұлға. Дана Абай бабамыз қазақ әйелінің,
ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, «адам
бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтімен жаралған» – деген ғұламалық ойды
тарата келе, осы қасиеттің міндетті түрде тәрбиеленуі туралы айтады.
Тәрбиенің негізі «ананың әлдиінен» басталады емес пе?
Ана тәрбиесі ұлылық дәнін себеді. Тәрбиелі анадан – тәрбиелі бала өсіп
шығады.
Сонғы жылдары отбасында, қоғамда ер адамдардың, әкелердің рөлі төмендегендей.
Бұған кейде заманды да кінәләп жатамыз. Әрине, бала тәрбиесіндегі әкенің орны
бөлек, әсірессе, ер бала тәрбиесінде. Әкенің қатаң талабын, тәрбиесін көрген
бала ертең қоғамда да өз отбасында да шешуші тұлға бола алады. Кавказ
халықтарында да: «Нағыз жаылы орын: қылышқа – қынабы , отқа – шырағы, ер
жігітке – өз үйі» – деген тамаша нақыл сөз бар.
Қазақстан Республикасы Ата Занының 27 бап, 2-тармағында «Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиги құқығы, әрі парызы» -делінсе,
«Қазақстан – 2030» бағдарламасында: «Әкелер мен аналардың, аталар мен
әжелердің өз балалары мен немерелеріне сонау алыс болашақта, олар біздің
жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді…» деліні, ұрпақ тағдыры
айтылады.
Бала – ата-анасының игі істерінің жалғастырушысы, болашағы. Бала тәрбиесі –
ата-ана үшін күрделі де, жауапты міндет. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам да
сондай жақсыға да жаманға да бірдей бейім болатыны баршымызға мәлім.
Ата-ананың үйіндегі әрекеті балаларныың көз алдында өтеді, сондықтан жақсы,
жаман әдетіміздің бала тәрбиесіне ықпалы зор. Әрбір ата-ана – өзінің баласын
Отанға пайдалы, өіне мейрімді, еңбекқор, адамгершілігі мол адам етіп
тәрбиелеуге халық алдында да, мемлекет алдында да жауапты. Бірде-бір
ата-ананың бала тәрбиесіне немқұрайды қарауға еркі жоқ. Егерде ол, бала
өсіруде қате жіберсе, осалдық байқатса, қартайғанда опық жейтіні, өкінішке
ұрынатына ешбір дәлелдеп жатуды қажет етпейтін ақиқат.
Бала тәрбиесі туралы сөз болғанда: «Баланы жастан» – деген халық даналығын
ұмытуға ешкімнін хақысы жоқ. Сондықтан, «бала жас, әлі
ешнәрсені білмейді, өсе келер бәрі түсінеді», – деп қарау – барып тұрған
қателік. Бала тәрбиесі – әр сағат, әр күн сайын тынымсыз жүргізіле
беретін
аса жауапты, күрделі процесс. Тәрбие отбасынан басталады, оны қоғамдық
тәрбиенің қандай саласы болса да алмастыра алмайды.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
«Обасы –шағын мемелеке,
Мен – президент, сен – премьер», дегені бар.
Отбасы – ең үлкен, мықты тәрбие ошағы, шағын мемлекет. Отбасының негізі
баланы өмірге келтіру ғана емес, оны мәдени- әлеуметтік ортаның құндылығын
қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжірібиесін бойына
сіңіру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етіп тәрбиелеу. Үлкен
ұрпақтың тәжірібиесі, өмірдегі беділі, ақыл-кеңестері, ата-ананың өз борышын
мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі – үлкен тәрбие мектебі. Бала дүниеге
келгеннен бастап ата-ананың ықпалында болып, бағыт беруші тәрбие мектебінен
нәр алады. Өз отбасында бала ата-ананың қамқорлығына, шексіз сүйіспеншілігіне
бөленіп, әке мен ананың жақсылығы мен дәулетінің қызығын көріп қана қоймай,
адамгершілік, әдеп-инабат тағылмдарынын алуы, оларды меңгеріп іс- жүзінде
қолданудың ынта мен ықылас, қайрат пен қажыр ететін жолынан өтуге тиіс.
«Қатты тәртіп көрсе бала күнінде,
Өнермен қуантады түбінде.
Бала нені білсе жастан, ұядан –
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер – білім берем дасең басыннан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Жақсы-жаман болса, бала – соларда», – деп
ХІ ғасырда Жүсіп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке
ерекшеліктерін жас күнінен танып, соған қарай бағыт-бағдар тәрбие берудің
маңызы ерекше.
Отбасынадағы тәрбиенің кереметі – баланы еңбекке баулу. Ол – адамдық
кемелденудің негізі. Еңбек ете білмеген немесе оны жек көрген адамның отбасы
берекелі болмайды. Өйткені, ежелгі Рим философы Горациий айтқандай: «Өмір
еңбексіз ештене бермейді.» Сондықтан: отбасындағы да, қоғамдық ортадағы да
тәрбиеде балаларды еңбек ете білуге, еңбексіз бос отыра алмайтындай сезімге
тәрбиелеу басты нысана болуы тиіс. Сонда ғана отбасы мүшелелері арасындағы
қарым-қаиынаста әдеп-инибат, адалдық пен ақпейілдік үстем бола алады.
Барлық балаларға, соның ішінде ұл балаға оның қалыпты дамуына анасының да,
әкесінің де, яғни екеуінің де маңызды да мәнді тәлім тәрбиесі қажет. Қай
отбасында болмасын ана барлық балаларына үнемі жақын болып, өзінің аналық
мейірімі мен махаббатына бөлейді. Ал ұл бала үшін әкесі жынысына байланысты
жақын және олардың мінезі-құлықтары мен қарым-қатынасында көптеген
ұқсастықтар анықталады, сондықтанда ұл баланың қабілеттілігі әкенің ықпалына
байланысты деп айтып жататыны осыдан.
Әке ұлына күшті жыныс өкілі ретінде үлгі болады. Әке қашанда баланы сөзбен
емес, өзінің ісімен тәрбиелейді. Ер бала ең алдымен әкенің өнегесінен нағыз
ер адам қандай болу керектігін қабылдайды. Сондықтанда әке ұлын батылдыққа,
батырлыққа, ер жүректікке, адалдыққа, қайраттылықа, ұлтжандылыққа, әйел
баласына серілік қарым-қатынас танытуға, отағасы қандай болу керек екендігін
өз тәжірибесі арқылы үйретіп, үй еңбегінің аса қиын соғатын істерді өз
мойнына алуға талпынуға тәрбиелеуі керек
Ал ананың міндеті ұлының алдында барлық әйелге тән жақсы қасиеттерді көрсете
отырып, өзінің шынайы және шексіз махаббатымен ұлынан да әйел баласы алдында
сондай жауапты қасиеттерді көрсетуге шақырады және оның эмоционалды дамуына
себепші болады. Ер баланың анасына деген қарым-қатынасы белгілі дәрежеде қыз
балалармен жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру мәнін игеруге мүмкіндік
тудырады, адамдарға қамқорлық жасауға үйретеді, өзінің маңайындағыларға
қажетті көмек жасауға ықпал етеді.
Отбасында жеткіншек ер баланы тәрбиелеу – бұл қарапайым емес маңызды және жауапкершілікті
талап ететін үлкен іс. Өйткені осы жастағы ер баланың бойынан шығармашылыққа,
өзінің өмірден орнын іздеу сияқты талпыныстарын байқауға болады. Осы тұста
ата-ана олардың жан дүниесін түсініп, дер кезінде бағыт-бағдар көрсетсетсе,
бұл ата-ананың бала тәрбиесіндегі тапқырлығы болып саналады. Ер бала бойында
болып жатқан кез келген өзгерістерді ескеріп, ата-ана баламен жүргізетін
тәлімдік, тәрбиелік істерді олардың барлық қырынан зерттей, ішкі «Меніне»
әсер ететіндей ешқандай іс-әрекетке бармай, жақын досындай ақыл-кеңес бере
отырып жүргізуі қажет. Сонда ғана ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынас оң
нәтиже береді. Сондықтан да, әрдайым өзіндік педагогикалық білімді толықтырып
отыру, басқа да ата-аналардың тәжірибелерінің жағымды жақтарын қолдану,
мектеп пен мұғалімдермен бірігіп жұмыс істеуді қолға алу, ата-аналарға
арналған өзіндік лекцияларды тыңдау, әдебиеттерді оқу керек. Бір сөзбен
айтқанда, егер сіздің балаңыздың өмірде белгілі деңгейде жетістікке жетуін
қаласаңыз, жеке тұлға ретінде, маман ретінде ашылуына еңбектендіре отырып,
көмек беру қажет. Бұл ата-ана үшін, балалар үшін және қоғам үшін өте
тиімді.
Бүгінгі таңда ата-анасы қасында болса да қадір-қасиетіне жете алмай,
ұлдарымыз маскүнемдік пен нашақорлыққа бой алдырып, қыздарымыз шылым шегіп,
жеңіл жүрістерге түсуі отбасындағы тәрбиенің дұрыс жолға қойылмауының
айғағы.
Шариғатта да алтын ұя – отбасы жоғары бағаланып, оны бала тәрбиелеп өсіруіне
бірінші дәрежелі мән берілген. Ойткені: «Балалар – ата-аналар қолына берілген
аяулы аманат.» Бұл ғажайып құдайшылдық аңықтаманы жадыда ұстау былай тұрсын,
әр үйдің мандайшасына іліп қою тұрарлық. Баланы өздігінен өмір сүруге мүлде
қабілетсіз нәресте кезінен бастап бақытты балалы шақ, жеке шаңырақ көтергенге
дейінгі жастық жолдары өтетін отбасын бақытты жағалауын бетке алып, өмір –
айдынында жүзіп бара жатқан қайыққа тенесек, оның қос ескегі – әке мен ана
дер едік.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Оқушылардың ғылыми қоғамдарын ұйымдастыру және республикалық ғылыми
жарыстарын өткізуге әдістемелік нұсқаулар. Астана 2007.
2. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.
3. В.Д.Шадриков О содержании понятий «способности» и «одаренность».//
«Психологический журнал», Т.4. №5, 1983
4. С.Л.Рубинштейн Основы общей психологии. Т.1-4. М., 1989.
5. В.А.Бухвалов Развитие учащихся в процессе творчества. «Педагогический
поиск», 2000.
6. В.П.Беспалько Слагаемые педагогической технологии. «Педагогика»,
1989
7. Көшімбетова С.А. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары.
8. Базарбаева Н.А. Педагогикалық кеңес, 2009. №1
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.