Даштар - бистин амыдыралывыста.

Класс шагы: "Даштар - бистин амыдыралывыста".

Сорулгалары:

1. Тыва кижинин амыдыралында даштарнын ужур-дузазын чугаалап, оореникчилерге бистин даштар бистин тоогувустун бир кезии деп билиндирер.

2.Торээн чуртунга ынак, оон тоогулуг черлерин камнап-кадагалап чоруурунга оореникчилерни кижизидери, оореникчилернин сагыш-сеткилинге национал чоргааралды оттурары, кругозорун бедидер.

3. Уругларнын аас, бижимел чугаазын, боданыр чоруун сайзырадыр.

Дерилгези: презентация, согааш дажы, чонар-даштан дурзулер, "Култегин" деп ном, "Кожээлер" - видео.

Класс шагынын чорудуу:

I. Организастыг кезек.

Уругларга башкы даштар улеп бээр.

- Уруглар, мен силерге даштарны чуге улеп бердим, кымда кандыг бодал бар?

- Даштар кайда барыл?

- Даштарны бис амыдыралывыста  ажыглап турар бис бе?

- Бистин тыва чоннун тоогузунге даштарнын ролю бар деп бодаар силер бе?

- Ынчангаш богун чунун дугайында ооренир-дир бис?

II. Башкынын киирилде беседазы.

    Кижинин  торээн  чуртунда  шупту  чуве  эргим   болгаш  сузуглелдиг:   одек-кыштаа,  даглар,  хемнернин   даажы,   довураа,  торээн  чери,  дагылгалыг  Тандызы,  оонун  орну  болгаш  оон-даа  оске  чуулдери.

     Тыва  даглыг  ораннарнын  бирээзи. Даглар,  хемнер  ораны   торээн  Тывавыста  кандыг  онза  даштарны чок  дээрил:  анаа  хем,  суг  сайларынын  даштары,  он-баазын,  чараш  даштар  дыка  хой.   Бисте  дыка   хой   тайга-тандыларнын,    хемнернин  аттары  безин  ында  хая-даштарнын    он-чузуну-биле     адаттынган:  Кызыл-Тайга,     Бора-Тайга,  Кара-Даш,  Кок-Сайыр,   Чараш-Даш, Хараар-Даш   и.т.д.

        - Тыва чурту - тураскаалдыг черлер, ада-огбелеривистин арттырып каан тураскаалдары: оваалар, базырыктар, хаяда чурумалдар, кожээлер-биле байлак онзагай черлернин бирээзи. Ол-ла бугу тураскаалдыг черлер -  бистин тоогувус, тыва чоннун эрткен уези.  Ол дугайын эртемден Зоя Самдан мынчаар бижип турар: " Кайы-даа уенин тураскаалдары - кижи торелгетеннин чурттап эрткен тоогузунун херечизи, культуразынын чарылбас кезии, уелерни, салгалдарын тудуштуруп чоруур ужуу-дур".

   - Чуге ынчаар бижип турар деп бодаар силер? (чуге дизе кандыг-даа кижи тоогулуг эрткен уелиг).

- Богунгу класс шагында даштар дугайында чугаалажыр бис деп чугаалаан мен. Ынчангаш баштай бичии бодангаш, дараазында айтырыгларга харыылап корээлинер:

- Кандыг даштар тоогуге изин арттырып, салгалдарны, уелерни тудуштуруп чоруур деп бодаар силер?

- Кандыг даштар тоогунун, эрткен уенин херечилери бооп чоруурул, адап корунерем.

1. Даш кожээ.

2. Оваа дажы.

3. Ожук дажы.

4. Согааш дажы.

5. Хоюткулар.

6. Кодурер-даш.

7. Сайзанак даштары.

8. Чонар-даш.

9. Бижиктерлиг, чуруктарлыг даштар.

     Бо бугу даштарны чугаалаары чангыс кичээл ишти болдунмас, ынчангаш чугле чамдыызынын дугайында чугаалажып корээлинер.

- оваа дажы - Овааны чазын тараа тарып каапкан соонда, чайның эгезинде дагыыр. Оваалар сааялар, хомушкулар,  ондарлар, ооржактар, кууларлар, сояннар оваазы дээн ышкаш аттарлыг турган.

Оваа дагыыр хүнде чайлагдан ырак эвес шала бедик дагже азы тейже кезек өглерниң эр хиндиктиг улузу чоруптар. Оваага саң салгаш, артышты өрттедир. Саңны хам-даа, лама-даа кижи салып болур. лама кижи болза судурун номчуур. Хам хамнап, овааны арыглаар. Оваага ыяштан азы далгандан кылган кошкар, буга хевирин салыр турган. Ол бүгү чүвени мал-маган озал-ондакка таварышпазын, ыт-куш халдавазын, коданы көвүдезин, аал ишти байып турзун дээш салып, чалбарып, алганыр турган. Оваага аъш-чемни, шөйген-баскан быштакты, далган-тарааны салыр.

Чалбарып, судур номчаан соонда, лама оң холунуң дөрт дугаар салаазын аякта сүтче суккаш, дөрт чүкче чажар, эътти саңга салыр. Оваааның ортузунга узун ыяш шанчып каар. Аңаа өлүрген хойнуң бажын өл ыяшка соңгу чүкче көрүндүр шашкаш, чаламаны, малдың кудуруунуң, челиниң хылын баглаар. дагып төндүргеш, бадып кээрге, дагның азы тейниң эдээнде олурган херээжен улус даамалайы^[1]-биле аъш-чемин белеткеп каан боор. Эр улус бир чартыынга, херээжен улус өске талазынга олуруп алыр. Мөгелерни хүрештирер, аъттарны чарыштырар. Шүүлге мөгеге ат-башты тывыскаш, эрткен аъттың мойнунга ак кадакты баглап, ыры-йөрээлдерни салыр.

Бай-Тайга хайыракан!
Өршээзин хайыракан!
Тараа-быдаа дүжүттүг болзун,
Аң-мең элбек болзун,
Хайыракан Бай-Тайгам!
Бак чүве ыңай турзун,
Эки чүве бээр турзун,
Думаа-ханаа өршээ, хайыракан!
Амы-тын өршээ, хайыракан!
Оран-делегейим, октаргай-делегейим
Өршээ, хайыракан!

- ожук дажы.

Триада үш чүвениң, билигниң, болуушкуннуң база октаргайның, бодалдың шимчээшкининиң үш тудуш харылзаалыг категориязы бооп кижи төрелгетенниң делегей көрүүшкүнүнде (мифология, шажын-чүдүлге болгаш философия) онзагай черни ээлеп турар.

Тыва чоннуң делегей көрүүшкүнү-биле алырга, делегей оран-кызыгаар талазы-билеДээр -- Чер -- Алдыы оран деп үш кезектен тургустунган, эрткен, амгы, келир үелерлиг база үш космиктиг девискээрни тудуштуруп турар төп өзектиг.

Октаргайның бичелеткен хевир-майыы кылдыр көрүп болур тыва өгнүң бир кол элементизи болур ожук даштары -- тыва шүлүк хевириниң дөзези болуп, ооң тыва чаңчылчаан культура-биле харылзаалыын көргүзүп турар.

Үш ожук дажын Октаргайның үш оранының (Үстүү оран, Орта оран, Алдыы оран) символу кылдыр көрүп болур. Дээр-Ада -- Кижи -- Чер-Ие деп үш тудуш чүүлдүң символу бооп болур.

Тыва болгаш өске-даа чоннар ожукту ыдыктыг деп хүндүлеп, оттуң ээзинге өргүл кылып чүдүп чорааннар. Көшкүн амыдыралдыг чонга ожук солуттунмас чугула: каяа-даа чорааш, үш дашты салган соонда, одун кыпсып, аъжын-чемин кылып чип, дыштанып алыр.

Ожук даштары – көшкүн амыдыралдың ханы философтуг утказын, чоннуң эрткен оруун, төөгүзүн сиңирген база бир символ болур.

Ожук дажы -- дөзези ол,

Оттуң изии -- сеткилимниң

Оожургаваан чалбыыжы ол .

- Согааш дажы- ажыл-агыйга хамааржыр даш.

- хоюткулар - даглар кырынга мал-маганче ан-мен халдавазын дээш тургузуп каар камгалал даштар.

- кодурер-даш.  Ол дээрге моорейлиг  даштар  болур.  Овааларга, арттар  баарынга,   кара   суглар  чоогунга  таварышкылаар   кежиглерге,    орук   белдиринге.   Узун   тоогулуг   болур.

      Маргыжарда: 1.Тура  соп  октап  болур.

                                  2.2  холунга  денней  кодуруп   боор.

                                  3. Ийи  бутка   тевектеп    болур.

  Оларны  кожурбес,  оскээр  соортпес.

- сайзанак даштары.  Уругларнын ойнаар даштары.

- чонар-даш. Тыва улус шаандан тура шевер. Ынчангаштын Бай-Тайганын Сарыг-Хая деп черден чонар-дашты эккеп алыр турган. Ону анаа-ла албас, аъш-чем бажы чашкаш дилээр ёзулалдыг.

- бижиктерлиг, чуруктарлыг даштар.

Чус-чус чылдар бурунгаар Ортаакы болгаш Топ Азиянын база Мурнуу Сибирьнин девискээринге кошкун турк аймактарнын курунелери турган. Анаа турк дылдыг чоннар - тывалар, хакастар, алтайлар, кыргыстар, казактар, туркменнер, узбектернин эрте-бурунгу огбелери кожээ даштарны тургускулаан. 300 ажыг даш кожээлернин 153 Тывада, 50 хирези Моолда, 52зи Алтай, Хакасияда, артканнары Кыргыстанда. Оларнын холдарында сиилбиттинген савалар, эдилелдер, чепсектерден ол ырак уеде бистин ада-огбелеривистин амыдырал-чуртталгазынын, ажыл-ижинин дугайында билип ап болур.

Орхон-енисей бижимелдеринин дугайында чугаалаар.

Оон соонда видеону салып бээр.

Айтырыглар:

- Силерге класс шагы таарышты бе?

- Кандыг даштар дугайында билип алдынар?

- Оларга кижи бурузу кандыг хамаарылгалыг болурул? Чуге?

- Киришкенинер дээш четтирдим.