Доклад Т. Валерия Сэрии са5анаа5ы докумуоннар

Саха Республикатын Үөрэҕэриитин министиэристибэтэ

Орто Халыма улууһун үөрэҕэриитин салалтата.

С.Н.Горохов аатынан ОйуЬардаах орто оскуолата.

Сэрии сылларынааҕы докумуоннар.

Толордо: Тарасова Валерия              

                                                                             10 кылааһын үөрэнээччитэ.

                                                              Салайааччы: Волкова Любовь Семеновна                                                                                                        химия учуутала.

 1.Киириитэ.................................................................................................2-3                                     

 2 .Сүрун чааһа

2.1.Сиэн күөл нэһилиэгэ сэрии уоттаах сылларыгар...............................4-5

2.2.Колхуостар сэрии сылларыгар............................................................5-6 

2.2.Сессия быһаарыылара1;2;3.................................................................6-8

2.3.Үрдук салалтаттан дьаһал кэлбитэ....................................................8-12

3.Тумук.........................................................................................................13

4.Туһаныллыбыт литературата...................................................................14                                                                                                                                                                                                     Киириитэ                                                                                                    

Сэрии!... Сэрии диэн тыл хас биирдии киһи өйүгэр-санаатыгар ыараханнык иһиллэр. 1941 сыллаахха Фашисткай Германия биһиги дойдубутугар сэриинэн саба туһэн дьоммут олохторун алдьатан-айгыран барбыта. Советскай Союз дьоно биир түмсүүлээхсанаалаах буолан фашистары 1941 сыл ыам ыйын 9 кунугэр кыайбыттара.

Халыматтан      уот      сэриигэ           ылбатахтара. Фронна           улэлээн-бултаан    комолоЬорго модьуйбуттара.

Улуу Кыайыыны тэҥҥэ уһансыбыт тыылга хаалбыт дьон – дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕас, ыарыһах дьон туох баар үлэни барытын оҥороллоро. “Барыта фронт, барыта кыайыы туһугар”- лозунгунан салайтаран үлэлээбиттэрэ.

Мин 90 саастаах тыыл ветерана, уһун сылларга сэбиэт сэкэрэтээринэн үлэлээбит эбэм Бандерова Анна Васильевна кэпсээниттэн уонна аймаҕым Бандерова Евдокия Васильевна кинигэтин ааҕан баран музейга баар 1941 – 1945 сыллардаахха үрдүкү Сэбиэттэртэн кэлбит докумуоннары уонна ол дьаһаллар олоххо киириилэрин, нэһилиэгим дьоно Кыайыыга туох кылааты киллэрсибиттэрин билээри бу теманы талтым.

«Билигин да элбэх киһи биһиги дьоммут ахтыллыбатахтар дииллэрэ чахчы. Бу кинигэ музейга мунньуллубут матырыйаалларынан хомуллан бэчээттэммитин өйдүүргүтүгэр көрдөһөбүн».  Евдокия Васильевна Бандерова  СР Бочуоттаах бэтэрээнэ,Орто Халыма улууһун, Сиэн Күөл нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.

Үлэ тоҕостооҕо: Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан араас хайысхалаах үлэлэр ыыталла туралларынан, сэрии кэмигэр тыылга хаалбыт дьон олохторун-үлэлэрин чинчийэн ырытан оскуола библиотекатыгар матырыйаал хомуйан туттарыы.

Сыала: Кыайыы сылыгар анаан, олохтоох музейга баар докумуоннарынан      матырыйаалы хомуйуу.

Соруга:

•              Матырыйаалы хомуйу

•              Үөрэнээччилэргэ сырдатыы;            Билбити кэпсииргэ үөрэтии;

СИЭН КҮӨЛ НЭҺИЛИЭГЭ СЭРИИ УОТТААХ СЫЛЛАРЫГАР.

Унньуктаах уьун сэрии сыллара биһиги нэһилиэкпит олохтоохторугар ыар тыынынан сабардаан, дьону-киьини кыһалҕалаах олоххо тэбэн уйэлэрин-саастарын кылгаппыта. Колхуостары тэрийии сана оло5уран,суһүөҕэр тура илик бириэмэтэ буолан, оччотооҕу кытаанах дьаһаллар, элбэх ахсааннаах нолуоктар хапчайыылара, улэһит дьону кыһарыйыы, сокуон муҥутуурунан туһаныы кытта аргыстаһан дьон ордук кыһаллыбыта диэн кырдьаҕастар ойдууллэр. Оччотооҕу колхуос бэрэссэдээтэлэ Жирков Егор Софронович аатыгар «Секретно» диэн бэлиэлээх сурук кэлбит. Бу сэрии буолбутун туьунан ыар сурах этэ.

 

 

Сэрии буола туһээтин кытта улэҕэ сыһыан олус урдээбит. Дьон сарсыардаа кун тахса илигинэ туран баран туун үөһүгэр диэри олоро туспэккэ, аһыыр-аһаабыт икки ардынан сылдьан улэлииллэрэ. Байыаннай бириэмэ буолан улахан эр дьонно 600с., дьахталларга 400с. Эбэһээтилинэй туолуохтаах нолуок баара. Ону тэҥэ о5ото суох эр киһиэхэ 400с., дьахтарга 200с. сельхоз нолуок, ис туһээн эт-арыы туттарыыта диэн бааллара.Ону тэҥэ көҥүл оттунэн заемна суруттарыы, итии таҥас тигэн фронна туттарыы уо.д.а.

Бары собулэһэн баран: балык, кус, куруппааскы  бултааһынын куускэ тэрийбиттэрэ, үүт-суорат оҥоһуутун, таһаҕас тиэйиитин элбэппиттэрэ. Байыаннай нолуок атын да туһээн төлүүр дьон иэстэрэ олус элбээбитэ, үгус киьи сууттана барар куттала уоскээбитэ. Ону райсовет бэрэссэдээтэлэ В.П.Харитонов ынах арыытын атынан ынырдаан куоракка киллэрэн, уунан Магаданна тириэрдэн, атыылааһыны тэрийбитэ. Маны Сивцев

И.В бэркэ биһирээбитэ, өйөөбутэ. Онуоха эбии элбэх нолуоктаах дьону Халыма өрүскэ киллэрэн, балыгы бултаан атыылааһыны  тэрийбит. Арааьа онтон ыла Сиэн Куол дьоно өрүскэ киирэн балыктыыр буолбуттар. От үүммэт, балык да суох буолара, сүөһулэр аһыы туран охтоллоро, онон айылҕа кытта кыһайар курдук буолара. Ийэлэр, эмээхситтэр кыргыттар ичигэс танаьы фронна тигэллэрэ. Эн баҕар  ыанньыксыт буол,туулээхсит, балыксыт буол, фроҥҥа таҥас туттарыахтааххын, онон киэһэ олоро тустулэр да инньэ урдугэр туһэллэрэ. Ол үрдүнэн бэйэлэрин о5олорун, дьиэ кэргэн дьонун эмиэ илиинэн тигэн, тирии имитэн таҥыннараллара.

КОЛХУОСТАР СЭРИИ СЫЛЛАРЫГАР.

1940с. биһиги нэһилиэкпитигэр артыаллар базаларыгар икки колхуос тэриллибитэ: Сиэн Куолугэр «Совет суола» (киинэ Таала Күөл), I Мээтис нэһилиэгэр Ойуһардаахха «Молотов» аатынан колхуос. Сүөһү учаастактарынан хараллар, булт сирдэрэ, ходуһа, мэччирэн сирдэрэ быьыллыбыттара.

1941с. бутуутэ балыка, туулээххэ, мас кэрдиитигэр сылдьар дьонно ыйдаагы нуорма баһыллыбата. Ол курдук кинилэр ыйга 1 киилэ сыаны, 10 киилэ балыгы, 2 баанка эт кэнсиэрбэтин,1 балык кэнсиэрбэтин,0,4 гр.хаһаайыстыбыннай мыыла, 1 киилэ туус, 250 гр. мохуорка, 10 паачка боппуруоскэ,  10 паачка испиискэ, 200 гр. сухофрукта, 2 чумэчи ылар кыахтаммыттара.

1941 сыл IV кыбартаалыгар Сиэн Куол факториятыгар 12 тиин 48 солк., 304 кырынаас 48 солк.,6 саһыл 634 солк., 10 кырса 288 солк., 3 лааскай 3 солк. туттарыллыбыт. 1942 сыллаахха оройуонтан 3500ц. балыгы туттарар сорук кэлбит. Ол иннинэ балыгы государствоҕа туттарарга былаан суох эбит. «Совет суола» колхуоска 8, «Коммунизм суола» - 10 балыксыттаах эбиттэр. 1943 сыллаахха «Совет суола» 47.2ц оннугар 140.9ц. 

Туттаран былаанын 145% толорбут. Молотов аатынан колхуос 14ц. оннугар 47.5ц. туттаран 335% толорбут.                                                                                                                               

1943 сыл тохсунньу 1 кунугэр Саха АССР Савноркомун дьаһалынан туулээхситтэргэ биир кыбаарталга бэриллибит былаан суотугар 30% диэри абаанска киирбит харчыттан төлөнүөхтээҕэ.                                                                                                        

Факторияҕа ол саҕана табаар олус аҕыйах этэ, ол иһин биир солкуобайга туттарыллыахтаах туулээх суотугар 120гр. бурдугу, 8 гр. куруппаны, 6гр. саахары, 1 паачка мохуорканы, 0.2 гр. мыыланы, 0.2 гр. чаайы туулээхсит ылар кыахтаммыта. Оттон табаары 12 кэпиэйкэҕэ ылар быһыллыбыта. Ити быһаары дьону хоргуйууттан, сууттаныыттан быһаабыта диэн өйдүүллэр. Сэрии сылларыгар түүлээххэ улахан былааны биэрэллэрэ. Ол былааны толороору түүлээхситтэр утуйары умнан туран тайҕаны кэрийэллэрэ, түүлээх сырсыытыгар  доруобуйаларын сүтэрбиттэрэ.

Оройуон нэһилиэктэргэ бородуукта лимиитин быспыта. Онон куораттан суол туруор диэри бурдугу, табаары о.д.а  наадалаах бородууктаны  тиэйэргэ колхуос салайааччылара эппиэттээх дьону ындыы таһарга  туруораллара. 1942-43сс. олохтоох фактория ылар ындыытын былаанынан Сиэн Куолгэ 31.1 туонна таһа5аһы 124 сыар5алаах атынан аҕылар сорук турбута. Ындыы таһыыта диэн улахан суолталаах уонна ыарахан улэ буолара. Онно кыайар-хотор, тоҥору-хатары аахсыбат дьону аттаран туруораллара. Улэһит киһи а5ыйа5ыттан суол туруоҕуттан саас быстыар диэри тулуйан үлэлиир дьону булуу үсткүк этэ. Онон бу үлэҕэ эдэр кыргыттар, дьахталлар кытта сылдьаллара. Онуоха, байыаннай кэм буолан модьуйан да туран анааһын баар буолара. Нэьилиэк дьоно сонно тута дьаЬаллары ылбыттара.

                                      СЕССИЯ БЫҺААРЫЫЛАРА.

Оччоҕо да кытаанах быһаарыылар сессияларынан ылыллаллар эбит. Бу сессия быһаарыытын ааҕа олорон,ол 70-ча сыл анараа өттүгэр дьон саҥаны олоххо киллэрээри түбүгүрбүттэрин, көрөҕүн. Мантан аллараа 1943 сыл муус устарга Сиэн Күөл н/сэбиэтин сессиятын быһаарыытын ааҕын.

1 БЫҺААРЫЫ.                                                                           

1.Н/сэбиэт сессията нэһилиэк үрдүнэн культурный поход саҕаламмытын биллэрэр. Сессия бары нэһилиэк салайааччыларын булгуччу эбээһинэстиир, биэс хонук срок иһигэр общественнай тутуулары  санитарнай бэрээдэккэ киллэрэргэ.

2.Н/сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Винокуровы, санитарнай общество инспектора т.Тайшины эбээһинистииргэ: 

3.Аартыал правлениетын бэрэссэдээтэлэ И.В.Сивцевкэ эбээһинэстииргэ. 

4.Ферма сэбиэдиссэйдэрин Бережнову уонна Третьякову эбээһинистииргэ.

5.Сессия сан.уполномочайдарын эбээһинэстиир.

6.Агит.пуун салайааччытыгар Винокуровка соруйарга санитарнай, профсоюзнай үлэ тустарынан ыйга бииртэн итэҕэһэ суох бэсиэдэлэри оҥороругар, агитатордарга оһуобай заданиелары биэрэригэр, ол иһин муус устар 25 кунугэр 1943с. Дылы агитатаордар семинардарын ыытарыгар.

Бу уураах туолуутун хас ый аайы нас.сэбиэт сессиятыгар дьүүлээн иһэргэ.

2 БЫҺААРЫЫ.

1.                  Депутаттар, пост.комиссиялар чилиэттэрэ эргиччи үлэлииллэрин ситиһэргэ.

Кинилэр былааннарын оҥорон сессияҕа бигэргэтэн, туолуутун дьүүлэһиини олохтуурга. Депутаттар, пост.комиссялар чилиэттэрэ эргиччи үлэлииллэрин ситиһэргэ. Депутаттары сирэй эппиэттээх сыһыартыырга

2.                  Депутаттар талааччыларын ортотугар хас ый ахсын отчуоттуулларын ситиһэргэ, депутаттар үлэлэрин уопутун атастаһыннарар наадаҕа күрэхтэһиилэрин ый ахсын ыытарга. Үлэлиир сирдэригэр баһылыыр  оруолларын хайаан да ситиһэргэ.

3.                  Н/сэбиэт бэрэссэдээтэлэ К.З.Винокуровка соруйарга депутаттар үлэлэрин, билиилэрин үрдэтэр наадаҕа анаан сөптөөх бэмиэдэлэри, даклааттары ыытарыгар. 

4.                  Н/сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Винокуровка соруйарга сессияны ыйга биирдэ  ыытан иһэригэр, бопуруостары бэлэмнээн киллэрэригэр.

5.                  Н/сэбиэт секретара Третьяковка, бэрэссэдээтэлэ Винокуровка соруйарга протокольнай хаһаайыстыбаны булгуччу тупсарарыгар.

                                             3 БЫҺААРЫЫ.

1.                        Үөһээ бэлиэтэммит сүөһү төрөтуутугэр бэлэмнии итэҕэстэрин 25.04.43с. ааспакка туоратар миэрэни ыларыгар т.Сивцевка соруйарга.

2.                        Сүөһу көрөөччулэргэ зоотехническай быраабылалары үөрэтэн испытаниялааһыны ситиһэллэрин хас биирдии ферма салайааччыларын соруйарга.

3.                        Төрүөҕү өлбүттэргэ натуранан  төлөтөргө: Винокурова.А.Н I торбос, Тарабукина А.Н, Третьякова.Е.А, Жирков.Е.С,Трктьяков.П.Н 20 торбоһу 4 киһиэхэ. 

4.                        Торбос контакцациятын билэҥҥэттэн ыыттарга, онон сүөһү гос.былаанын толорторорго.

5.                        Сүөһү гос.планын туолуутун правление эбэтэр уопсай мунньах дьүүлүгэр квартал аайы дьүүллэһэн иһэргэ. 

 

               ҮРДҮК САЛАЛТАТТАН ДЬАҺАЛ КЭЛБИТЭ.        

«СОВЕТ СУОЛА» КОЛХУОС ПРАВЛЕНИЕТЫН БЭРЭССЭДЭЭТЭЛЭ ТАБААРЫС ЕГОР СОФРОНОВИЧКА.

Геройдуу Кыһыл Аармыйанан талаанньыттары Сэбиэскэй Союз сириттэн үүрууну саҕалаабыттара өр буолла, ити саҕана бара турар. Оройуон Кыһыл Аармыйаҕа бэлэҕи биэриини 90000 солкуобайтан итэҕэһэ суоҕу аахтар. Итинэн сибээстээн, эһиги колхуоскут үрдүнэн кырата 20000 солкуобай хомуллуо диэн эрэнэр. Итини толорууга маннык үлэни ыытарга:

1.                        Бу суругу ылаат колхуостаахтар, сулууспалаахтар харчынан, натуранан Кыһыл Аармыйаҕа бэлэҕи тэрийэн туһунан маассабай үлэни  3-4 хонук иһигэр бары күүһүнэн ыытарга.

2.                        Колхуос 1942 сыллаах харчынан, натуранан дохуотун счетугар биэриини тэрийэргэ, ону правление мунньаҕар көрөн баран биригээдэлэринэн дьүүллэтиҥ. Харчы киириитин уонна хомуурун бүтэрэн 15/4-42с. Күнүн ааспакка оройуонна түһэриҥ.

3.                        Кыһыл Аармыйаҕа подарокка киирюит бородууктаны Колымторг торговай пууннарыгар туттарыҥ. Торговай пууннар туттарыллыбыт бородууктаҕа харчыны госбааҥҥа Колымторг быһа перечисление оҥорор. Онон төһө бородууктаны туттарбыккытын Кыһыл Аармыйаҕа итии таҥаһы хомуйар оройуоннай комиссияҕа биллэрин.

Бу үлэни түргэтэтэргэ көрдөһөбүт. Туох үлэни, хайдах ыытан эрэргитин биллэриҥ.БСК(Б) райкомун секретара Пискун. Кулун тутар, 1942с.

 

ДАСТАБЫРЫАННЬА.

Бу дастабырыанньа көрдөөччү т.Бережнов Михаил Инокентьевич 1940-41 сыллаах түүлээх бултанар сезонугар оройуоҥҥа нуорманы 159% аһары толортун иһин Райторгконтора 11.06.41 сыллаах 133 No-дээх бирикээһинэн уонна райсовет заседаниетын быһаарыытын 125 солк. Харчынан бириэмийэлэммитин туоһулаан аллараа илии баттыыбын.

                                                                    ТЗК уполн. Слепцов Г.                                                             ТЗП завед. Жирков А.

 

СВОДКА.

Сиэн Күөл нэһилиэгин «Совет суола» колхуос оборонаҕа итин таҥаһы туттарыы сводката биирдии комиссия чилиэннэринэн оҥоһулунна.

1.                      Үтүлүк араас 7 паара

2.                      Итии ис таҥас 1 паара

3.                      Таба саҕынньах 1шт.

4.                      Салыбаар таба 1шт.

5.                      Сылгы пилиэскэ 1 паара

6.                      Таба уктас 1 паара

7.                      Куобах бэргэһэһэ 1шт.

Барыта 13 штука таҥас.

Облигация 970 солкуобай. Комиссия предс. Д.Жирков. 18.01.1942 с. 

 

                                               СРАВКА.

Дана настоящая справка т.Бережнову Михаилу Инокентьевичу в том, что получено от него вещи от следующих товарищей:

1.      Кондаков Василий Николаевич – самовар  в сумме 100 руб., ручная машина в сумме 200 руб.

2.      Пудов Гаврил Григорьевич – кожная машина в сумме 400 руб.

3.      Лаптев Инокентий Семенович – шаровары в сумме 150 руб. Таарбаҕан бэргэһэ 60 руб.

4.      Третьяков Алексей Николаевич – сети в сумме 80 руб.

5.      Тарабукин Петр Николаевич – кухлянка 80 руб.

6.      Тарабукина Александра  Николаевна – шапка 75 руб.

7.      Винокурова Ульяна Константиновна – шапка 40 руб., руковица 50 руб.         В чем эти вещи приняла Еремеева Матрена Дмитрьевна         Сдал: Бережнов. Мих. Инн. 28.04.1942 год.

 

        СИЭН КҮӨЛ НЭҺИЛИЭГИН «СОВЕТ СУОЛА» ТАБ.ЖИРКОВ Е.С

Эһиэхэ урут танковай колоннаҕа үп хомуурун туһунан суруйан турабын. Ол буолан баран 2 эрэ колхуостан «Комунизм суола», «Стаханов» артыалларыттан эрэ сведения флан турабыт. Кинилэр биирдии күннээҕи баалабай дохуоттарын, ону таһынан сирэй харчынан биэрэргэ суруттаран тураллар. Онтон атын колхуостартан туох да биллибэт. Киин оройуоннар уоппуттарыттан көрдөххө, колхуостар танковай колонна тутуутугар хайыыүйэҕэ харчыларын киллэрэннэр таб.Сталинтан Былагадаарынас ыллылар. Бу суругу ылаат танковай колоннаҕа үп хомуурун батыһан биирдии куннээҕи баалабай дохуоттарын, маны таһынан биирдии колхуостаахтар сирэй харчынан уонна көлөһүн күннээҕи дохуот үллэһигин күүттэрбэккэ  эрэ бэрт түргэнник харчытын колхуостан быһа Госбааҥҥа перечислениета оҥоро охсун. Ол кэнниттэн дохуот үүллэстиитигэр колхуостаахтары кытта аахсыыны оҥоруохпут. Харчыны Госбааҥҥа перечисление оҥорор саҕана бэриллэр күн натуранан дохуотун харчытыгар таһааран ааҕыллыахтаах. Сводкаҕа түүлээҕи арааран биэриҥ.Сайын оборона фондатыгар оттоммут оту сонно колхуоска бэйэтигэр атыылааҥ, харчытын Госбааҥҥа киллэриҥ. Бу үлэлэри ахсынньы 25 күнүгэр диэри Госбааҥҥа туттарыҥ.

                    БСК(Б) П РК партийнай пропогандаҕа 

Агитиационнай отдел сэбиэдиссэйэ Петров. 11.12.1942 сыл.

 

                               СТАХАНОВЕЦ М.И.БЕРЕЖНОВ.

1.Балык бултааһыныгар бэрт аҕыйах бириэмэ устата 2709 кг. бултаан туттарда.

2.1943 сыл 1кв. түүлээх производственнай садаанньатын түргэн болдьоххо 100% толордо. 3.Колхуос производстватыгар үчүгэйдик үлэлиир, бары үлэҕэ нуорманы 150-200% толорор.

 

                                                  ТҮМУК.              

1418 күннээх – түүн тохтообокко барбыт уодаһыннаах сэрии сыллара норуоту барытын аймаабыта. Бу ынырыктаах кыргыһыыга өстөөҕү утары кырдьаҕастыын – эдэрдиин, оҕолуун – уруулуун бары туруммуттара. Партия, правительство «Тугу барытын – фронҥа» диэн лозуннара дуораһыйара. Ол курдук биир дойдулаахтарым сэрии ыар сылларыгар фронҥа көмөлөрүн, ылыммыт дьаһалларын, үлэлэрин туһунан бэрт элбэҕи аахтым, үөрэттим, биллим. Биһиги кэлэр кэнчээри ыччаттар бу ынырыктаах сэриигэ биир дойдулаахтарбыт хайдах кыттыбыттарын билиэх тустаахпын. Кыайыыны уһансыбыт сэрии, тыыл ветераннарын, ытык дьоннорбутун хас биирдиилэрин ааттарын үйэтитиэхтээхпит. Ол биһиги ытык иэспит буолар. Бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбит, хорсуннарын уонна дьулуурдарын ыһыктыбатах дьоммутун кэриэстээн, өруу умнубакка көлүөнэттэн көлүөнэҕэ история чахчытын тиэрдэр биһиги ытык сурукпут. Бу биһиги эйэлээх олохпут иһит бэйэтин хара көлөһунун, кылаатын укпут, Кыайыыны уһансыбыт бар дьоммутугар сүгүрүйэбит.

Туһаныллыбыт литературата:

•      «Олох салҕанар», 2015 Дьокуускай, Бандерова Е.В

•      Ойуһардаах этнографическай музейын экспонат–докумуонна