Дополнительное образование детей "Удьуор утума"

«УДЬУОР УТУМА»

(эбии дьарык бырайыага)

Т³р³³бµт тылбытын би´иги ийэ тылбыт диибит. Ийэ µµтµн кытта бииргэ би´иги эппитигэр-хааммытыгар и²эн киирэр. Саха ки´итэ туора сир ки´итин к³рс³ тµстэ да, т³рдµн-уу´ун ыйытар µгэстээх, «хантан кииннээх, хантан хааннаах ки´игин?» диэн.

Саха омук биир µтµ³ µгэ´э – уруум-айма±ым диэн ³йд³бµлэ этэ. Аймахта´ыы, уруур±а´ыы умнуллуох курдук. Олох биир туллар тутааҕа - дьоҥҥо сыһыан. «Төрөөбүт дьонун-сэргэтин, төрөөбүт норуотун кытта сибээһэ быһынна да, киһи үөтэлээбэт» диэн саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов суруйан турардаах. Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Үчүгэй киһи аймахха, үөлээннээххэ, доҕорго эрэ буолбакка, туора да дьоҥҥо истиҥ, иһирэх буолуохтаах, олоххо кыраны да бэлиэтии көрүөхтээх», – диэн бэлиэтээн турар.          

Саха - муударай, бөлүһүөктүү өйдөөх-санаалаах кырдьаҕас норуот. Саха - муҥура суох баай тыллаах, ураты сиэрдээх-туомнаах, үрдүк культуралаах, чулуу дьонноох, ол иһин баай историялаах.

Хас биирдии киһи төрөөбүт дойдутуттан саҕаланар. Онон үтүө үлэһит буолан тахсарыгар төрөөбүт силиһиттэн-мутугуттан төһө ситимнээҕэ быһаарар оруолу оонньуур.

Билигин XXI үйэ. Ким да кимиэхэ да наадыйбат, киһини, ийэни-аҕаны, кыамматы-кырдьаҕаһы аһыммат, харыстаабат хабыр үйэтэ кэлэн турар. Туора дьоҥҥо сыһыан хайдаҕа, бастатан туран, ийэҕэ-аҕаҕа, чугас дьоҥҥо сыһыантан тутулуктаах. Итинтэн сиэттэрэн «Удьуор утума» диэн проект оҥорон 2012-2013 үөрэх сылыгар алтыс кылаастарга эбии чаас көмүскээбитим. 

Бырайыак сүрүн сыалынан уруу-аймах ійдібµллэрин, удьуордааґыны  о±о±о кыра сааґыттан са±алаан иІэрии буолар.

Ити сыалы ситиһэр сыалтан маннык соруктары туруорбутум:

ü Чинчийээччилэр, тыл µ³рэхтээхтэхтэрэ µлэлэрин билсии;

ü Урууну-аймаҕы бэлиэтиир терминнэри наардааһын;

ü Аймах-билэ дьоннорунан, удьуордарынан киэн тутта, ытыктыы үөрэнии;

ü  «Удьуор утума» бэйэ төрүччүтүн оҥостуу.

Сахаларга урууну-айма±ы а±а уонна ийэ уу´унан аа±ыы сиэрэ туту´уллар.

XVII-с µйэ±э «Социальные интересы семьи брали верх над родственными» диэн суруйар В.Н. Иванов [С.197]. Уруутун-айма±ын билиммэт ки´иэхэ сы´ыаннаан маннык ³с хо´онноро µ³скээбиттэр: «Аттан-биэттэн т³рµ³бэтэхпит», «Б³р³ б³р³нµ «а±ам» дииригэр дылы», «Сµрэххэ-быарга бы´ахтаммыкка дылы», «Ууга тµстэххэ ороспот сыганныылар», «Уруу ыраа±а µчµгэй, уу чуга´а µчµгэй», «Уруулуубутун уунан да сууйуо² суо±а», «Хаан биир, хармаан атын» о.д.а.

Эн бэйэ² омугу² тылын-³´µн, культуратын дири²ник билиэххин ба±арар буоллаххына, норуот тылынан уус-уран айымньытын билэри² ирдэнэр. Т³р³³бµт тылбытын би´иги ийэ тылбыт диибит. Ийэ µµтµн кытта бииргэ би´иги эппитигэр-хааммытыгар и²эн киирэр. Ийэ тылбыт ­– бу би´иги саамай сыаналаах баайбытынан буолар. Саха ки´итэ туора сир ки´итин к³рс³ тµстэ да, т³рдµн-уу´ун ыйытар µгэстээх, «кимтэн кииннээх, хантан хааннаах, туохтан тууралаах ки´игиний?» диэн.

Саха тылын µ³рэхтээхтэр чинчийиилэрэ О.Н. Бётлингк «Сахалар тылларын ту´унан» µлэтиттэн са±аламмыта диэн бэлиэтииллэр. Кини бу µлэтигэр уруу-аймах терминнэрин киллэрбитэ, т³рдµн-уу´ун ырыппыта. А±а, аба±а, уолан, ини, балыс, таай, сиэн диэн урууну-айма±ы бэлиэтиир тыллар уопсай тµµрдµµ т³рµттээхтэрин ыйбыта, эдьиий, ходо±ой диэннэри монгол тылын кытта дьµ³рэлии тутан тэ²нээбитэ.

Уруу-аймах терминнэрэ		%
Бµтµн тµµрдµµ ара²а (ийэ, а±а кылын, таай)		44%
Саха±а эрэ бэлиэтэнэр (биллэх, иитийэх, т³р³ппµт)		5%
Киирии терминнэр	Монгол тылыттан (кэргэн, кµрэ)	21%
	То²ус-маньчжур тылыттан языки (аачы-таай, а±араан – кииринньэ² а±а), и²эрээн – кииринньэ² ийэ)	6%
	Нуучча тылыттан (тээтэ, быраат, сыбаат)	13%
Т³рд³-уу´а биллибэт диалект тыллара (махата – ийэ, эмгэн – эбэ, дьуорту – бииргэ т³р³³бµттэр)		11%

Норуот µйэлэргэ муспут бар±а баайа, муударай ³й³-санаата кини ³с хо´оонноругар толору к³ст³р. Саха ³´µн хо´оонноругар норуот олорон ааспыт оло±ун историята, кини культурата с³²³н сылдьар.

«В пословицах отражается, как в зеркале, все мировоззрение данного народа, его быт, характер, наблюдательность и даже историческое прошлое», – диэн £кс³кµлээх £л³кс³й суруйан турар [с.102].

XVII-с µйэтээ±и саха оло±ун-дьа´а±ын чинчийбит В.Н. Иванов «Браки у якутов почти во всех случаях приводили женщин к самому приниженному положению в семье, женщина в семье была совершенно бесправна» диэн суруйар [С.194]. Ол курдук «Дьахтар таһыырын, хаарты ырытыытын таптыыр», «Дьахтар өйө аһынааҕар кылгас», «Ойоххун эрэнимэ, эркиҥҥин эрэн» уо.д.а. өс хоһоонноро бааллар. Ити өс хоһоонноро В.Н. Иванов этэр кэминээҕи дьиэ кэргэн иһигэр баар быһыыны-майгыны ситэрэн биэрэллэр.  Ол эрэн саха норуота кыыс оҕоҕо, ийэҕэ ураты харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Кыыс о±о «кµннээххэ к³стµбэккэ, былыттаахха быкпакка» ийэтин-а±атын аттыгар сылдьан улаатар. «Кыыс оҕо омук анала» диэн этии саха норуотун бүттүүнүгэр сыһыаннаах. Кини баар буолан омук тыына уһуур, уруу-тараа кэҥиир-уһуур.

 Дьахтар ки´и т³р³т³р-уу´атар, омугу ха²атар аналлаах эбит буолла±ына, эр ки´и оло±у тэринэргэ бы´аарар оруоллаах, ыал а±а ба´ылыга буолар µрдµк соруктаах а±а уу´ун бар±ардар ытык аналлаах. А±а эппитэ туту´уллуохтаах, туолуохтаах.  Этэргэ дылы, «бала±аннаах баранаак да буоллар ба´ылык, отуулаах ороспуой да буоллар тойон». А±а ки´и дьиэтээ±илэригэр тылын ылыннарбат, кини тылыттан тахсар буоллахтарына, бу ыал а±атын туора дьон ахсарбат, кини дьо²²о-сэргэ±э тиэрдэр тыла ыйаа´ыннаммат. 

В.Л. Серошевскай суруйарынан, сахалар о±о±о ба±араллара туох да алыс. О±ото суох ыал бэйэтин дьоло суо±унан, онтон о±олоох ыал о±олорун µптээ±эр-баайдаа±ар, ынахтаа±ар-сылгытаа±ар ордук ³р³ туталларын ту´унан суруйар [С.498]. «О±олоох ыалтан онноо±ор аал уот иччитэ µ³рэр» диэн ³с хо´ооно баар.

Саха ыалыгар «о´охторо кыыма суох, ³т³хт³р³ т³²µргэ´э суох, суртара кэриэ´э суох» хааларыттан ордук дьулаан суол суо±а. Саха биир басты² поэта Сергей Васильев «Барыта о±олор и´ин» хо´оонугар саха ыалын, норуотун санаатын бу курдук тиэрдэр:

Кыра о±о ата±ын суолунан

Кыра´а кырса ойууламмат буолла±ына,

Кырпай хаар тµспэтин да±аны.

О´ох иннинэн, остуол аттынан

О±о т³б³т³ кµкээрийбэт буолла±ына,

Унаар буруо субуйбатын да±аны, – диэн.

Саха омук былыр-былыргыттан тыйыс айыл±алаах хоту дойдуга тыыннаах хаалар, у´ун уотун оттор биир суолунан ыал буолуу этэ. Оло²хо±о орто дойдуга айыллыбыт барыта ха´ан эмэ охтон баранар, уолан баранар, кэлэн кэхтэр о²о´уулаа±а кэпсэнэр. Ки´и барахсан орто туруу дойдуга т³р³³н-µ³скээн аа´ар кэмэ бэрт кылгас, «тµннµгµнэн чыычаах к³т³н аа´арын кэриэтэ». Ол айыл±а сокуона. Туох барыта са²аттан са²анан солбуллан и´иэхтээх. Ки´и эмиэ. Босхо бастаах боро² ураа²хай оло±ун сµрµн соруга – аатын ааттатыах, а±а уу´ун бар±ардыах, ийэ уу´ун тэнитиэх кэнчээри ыччаты т³р³тµµ буолар. Эллэй ту´унан номоххо кэпсэнэринэн, Омо±ой Баай Аан Ча²ый диэн мааны, Ныка Харахсын диэн к³йг³ кыргыттардаах. Бу икки кыргыттарын «а²арын та²ара ма´ын, а²арын кµрдьэх ма´ын» курдук тутар. Эллэй буолла±ына «кµрдьэ±ин ма´ын» талан ылан алта уол о±ону т³р³т³н саха омук т³рд³ буолар.

Саха – муударай, бөлүһүөктүү өйдөөх-санаалаах кырдьаҕас норуот. Саха – муҥура суох баай тыллаах, ураты сиэрдээх-туомнаах, үрдүк культуралаах, чулуу дьонноох, ол иһин баай историялаах.

            Хас биирдии киһи төрөөбүт дойдутуттан саҕаланар. Онон үтүө үлэһит буолан тахсарыгар төрөөбүт силиһиттэн-мутугуттан төһө ситимнээҕэ быһаарар оруолу оонньуур.

            Хас биирдии киһи дьолун бэйэтэ уһанар. Олох судургу уонна уустук түгэннэрдээх, олох кэрэ уонна ыарахан түгэннэрдээх. Ол иһин олорор олоҕор сөптөөх хардыыны оҥордоҕуна, дьолун булбукка тэҥнэнэр.

Төрөөбүт дойду, үөрэммит оскуола, биир дойдулаахтарбыт, дьоммут-сэргэбит барыта киһи Киһи буолан үүнэн-сайдан тахсарыгар олук буолаллар.

Төһө да хаҕыс кэм-кэрдии кэлэн турдар саха дьоно саатар дьиэбит иһигэр, дьоммут-сэргэбит ыккардыгар сытыары майгыбытын, сылаас сыһыаммытын сүтэрбэтэх киһи.

«Үчүгэй киһи аймахха, үөлээннээххэ, доҕорго эрэ буолбакка, туора да дьоҥҥо истиҥ, иһирэх буолуохтаах, олоххо кыраны да бэлиэтии көрүөхтээх» Амма Аччыгыйа  олус таба бэлиэтээн турардаах.

Ту´аныллыбыт литература

1.     Бетлингк О.Н. О языке якутов. Новосибирск, 1989.

2.     Боло С. Лиэнэ±э нуучча кэлиэн иннинээ±и саха оло±о. Дьокуускай,1994

3.     Григорьев Н.С. Саха тылын сомо±о домо±ун тылдьыта. Якутскай, 1974

4.     Иванов В.Н. Социально-экономические отношения у якутов. XVII век. Якутск, 1966

5.     Иванов М.С.-Багдарыын Сµлбэ. Ыал ийэтинэн.

6.     Кулаковский А.Е. Научные труды. Якутск, 1979       

7.     Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. АН СССР, 1959.

8.     Попов Б.Н. Изменение семьи народов Якутии. 1994

9.     Саха тылын бы´аарыылаах кылгас тылдьыта. Якутск, 1994

10.Саха тылын бы´аарыылаах улахан тылдьыта. Т. 1-8. Новосибирск:Наука, 2004-2011

11.Серошевский В.Л. Якуты. М., 1993

12.Слепцов Пл.А. Семья и семейная обрядность у якутов. 1989

13.Стручкова И.И. Саха бэргэн тыла-³´³. Дьокуускай: Бичик, 1997 

14.Тумусов Ф.С. Ыал бии билиитэ. Якутск: Кудук, 2001

15.Уткин К.Д. Сах са±аттан. Дьокуускай,

16.Федорова Е.П. Термины родства и свойства в якутском языке (структурно-семантическое описание). Якутск, 2012

17.Ыал – олох т³рд³. Дьокуускай: Кудук, 1999

18.Якутско-русский словарь. М., 1972