Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілетін дамытуды ұйымдастыру

Облыстық балалар биологиялық орталығы

Жануарларды бақылауға арналған

әдістемелік ұсыныс

Семей қаласы

Түсіндірмелік жазбахат

Фенология – жануарлар мен өсімдіктер әлеміндегі маусымдық өзгерістерді және олардың қоршаған ортаның климатымен, жер қойнауларымен, бедірлерімен байланыстыратын ғылым. Сонымен қатар, фенологиялық зерттеулер табиғаттағы жануарларды зерттеудің бірден-бір әдісі.

Көптеген жылдар бойы жүргізілген жүйелі фенологиялық зертеулер, қоршаған орта туралы көптеген мәліметтерді алуға көмектесіп,  әртүрлі фенологиялық көріністер арасындағы байланыстарды анықтауға көмектеседі.

Жануарлар әлемін жан-жақты терең зерттеу оларды тікелей және мақсатты зерттеусіз мүмкін емес.

Жануарларды зерттеуді табиғатта ғана емес, мектептердегі зоологиялық бұрыштарда, мектеп аулаларында және хайуанаттар бағында жүргізуге болады.

Тәрбиеленушілер арқылы бақылаулар кезінде жинақталған құжаттардың ғылыми қызығушылық туғызуы мүмкін.

Жануарларға жүргізілген практикалық бақылаулар тәрбиеленушілерді өздігінен жұмыс істеу мен зерттеу жұмыстарын жүргізуге дағдыландырады.

Фенологиялық бақылауларды жүргізудің әдістемесі.

Бұл әдістемеде үйірме жетекшілеріне арналған нұсқаулар мен материалдарды жинаудың бірізділігі берілген.

Жануарларға бақылау жұмыстарын жүргізбес бұрын, сол жануардың биологиялық ерекшелігімен және әдебиеттермен танысу керек.

Мысалы, реферат жазуды мына жоспар бойынша жазуды ұсынуға болады:

1. Жануардың таралу аймағы мен өмір сүретін жерлері.
2. Тамақтану және аң аулау тәсілдері.
3. Ұясының орналасуы:

а) ұя салу әдістері;

б) ұя салған кезде қолданатын материалдыры;

 4. Көбеюі:

а) сүтқоректілердің шағылысу уақыты мен ұйығу уақытындағы мінез-құлықтары;

б) жұмыртқаны басу уақыты (құстар үшін)және жүктілік уақыты (сүт қоректілерүшін);

в) ұрпақтарын дүниеге әкелу мен саны;

г) ұрпақтарын тамақтандыру мен қорғауы;

д) ұядан ұшуы;

е) төлдің өмірі мен қылықтары;

5. Қысты өткізуі (ұйықтауы, ұшуы, қыс уақытында өмір сүруі).

6. Түлеуі.

7. Өмір сүру ұзақтығы.

8. Пайдасы мен зияны.

9. Еріксіз жағдайда ұсталуы.

Жұмыстың аяғында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетіледі. Тәрбиеленушілер жануар туралы барлық мәліметтерді жинақтап болғаннан соң, жануарларды еріксіз жағдайда ұстағанда анықталатын қызықты мәліметтерге назар аударып, тәрбиеленушілердің алдына оларды қызықтыратын мақсаттар мен талаптарды қою керек.

Жануарларды тандау кезінде жас натуралистердің таңдауларына назар аудару керек. Кей кездері бір жануарды бір неше жас натуралистер бақылауы мүмкін.

Үйірмелерге жаңадан келген жас натуралистерге оларға жақсы таныс жануарлар беріледі.

Барлық бақылаулар күнделікке жазылып отырады. Күнделіктегі бақылаулар жиі және жүйелі түрде жүргізілуі керек.

Күнделік үшін дәптер немес қойын күнделікті қолдануға болады.

Күнделіктегі жеке бақылауларды мұғалімнің түсіндірмесі мен ескертпелерінен, қызметкерлерден және өз аңғаруларынан бөлек үстау керек. Жазбаларды көрген сәтте, ойланбай тез күнделікке түсіру керек. Себебі, алынған мәліметтерді толық түрде жазу мүмкін болмайды.

Жазбаларды жүргізген кезде күнін, күннің уақытын және ауа-райының жағдайын нақты көрсету керек.

Жазбалардың қолайлы түрі пәндік-тақырыптық болып табылады. Әр бағыттағы бақылау түрлері алдын ала белгіленген күнделіктің жеке беттерін түсіріледі. Жазудың мұндай түрі жинақталған материалдарды қайта өңдеуге көмектеседі. Бұл материалдарды жинақтау кезінде қолда бар материалдардың көлемін анықтауға көмектеседі.

Жазбаларды баспабеттері мен карточкаларға түсіруге болады.

Жануардың аты:

Күні:

Ауа- райы:

Бақылау:

Карточкаларды жинақтау кезінде жазбаларды өңдеуден өткізіп, өңделген жазбаларды күнделікке көшіру керек.

Жануардың өміріндегі мәліметтерді суреттермен немесе фотолармен алмастыруға болады. Фото суреттер – жақсы суреттемелар болып қана қоймай ғылыми құжат болып табылады. Керек кездерде кестелерді, диаграммаларды, кескіндерді қолдануға болады.

Бақылау әдістері

Еріксіз жағдайдағы үсталатын жануарларды бақылаудың үш түрі бар: селқос қарау – жануардың өмірі мен қылықтары жануардың назарын аудартпай жабық немесе ашық түрде өткізіледі.

Белсенді қарау – жануармен араласып, оған бақылау жүргізіп, салмағын өлшеу бойынша жүргізіледі.

Бақылау жүргізу кезінде шыдамды және зейінді болу керек. Қорытында жасау керек барлық жағдайларды ескеру керек.

Жануардың назарын аудартпай бақылау кезінде жануарлар өмірінің сырларын түсініп, қызықты мәліметтерді алуға болады.

Жануар туралы мәлімет жинау мен есеп жоспарының

жобалы бақылау жоспары

Жануар туралы жалпы мәлімет:

а) жынысы       б) лақап аты          в) төлқұжатындағы мәліметтер       г) сыртқы түрі

Зообұрыштағы жануарларға бақылау жүргізу кезіндегі

нұсқаулық картасы

Тақырыбы: Қоршаған ортаның әсерінен, уақыт тәулігіне байланысты ішкі факторлардың әсерінен жануарлар арқылы желінген жемдер.

Құрал-саймандар: таразы, тағам мөлшері бойынша жемнің мөлшері, ыдыс-аяқтары, целлофан пакеті.

Тапсырманы орындамас бұрын тамақтандыратын жемнің құрамындағы құрамдас бөліктерін тағам мөлшері бойынша талқылау.

Ø  қандай жемнің бірінші желінетінін, қайсысының екінші желінетінін жемді берген кезде бақылау керек (не себептен деп ойлайсыңдар?)

Ø  жарты сағаттан кейін тамақтандырғанна кейін қалған жемді жинастырып алу керек.

Ø  желінген жем бойынша қорытынды шағарыңдар.

Жануардың түлеуін оқу бойынша нұсқаулық картасы

(сүтқоректілердің мысалында)

Жануардың сыртқы терісін бақылаңдар.

Сурет бойынша түлеу мен оның мерзімдерін көрсетіңіздер. Түлеудің топографиясын белгілеңдер.

Түлеу ауа райына, жарықтандыруға және жануардың тамақтануына байланысты ма?

Түлеу нәтижелерін анықтау үшін сол түрдегі бір жануардың түлеуін бақылау керек. Сол уақытта қана нәтижелер анықталып, түлеудің өтуі бойынша қорытынды шығаруға болады.

Тақырыбы: Тәуліктік белсенділігін анықтау

Құрал-саймандар: курвиметр (сызғыш), қарандаш, қойын кітапшасы.

Тапсырма:

1. Торлы орынның ауқымы мен масштабын зерттеп, оны дәптерге сызыңдар.
2. Сызғышпен жануардың торлы орында жүрген жолдарын кескінмен дәптердегі кестеге түсіріңдер. Егер жануар белсенді түрде жүретін болса, онда кескіндер көп болады.
3. 10 минуттан кейін курвиметрмен жануардың жүрген жолдарымен жүріп, жануардың 1 сағат ішінде, 1 күн ішінде  немесе тәулігіне қанша метр немесе километр жүргенін анықтаңдар. Тәуліктік бақылау арқылы жануардың жасына қарамастан тәуліктік немес күндік белсенділігін анықтауға болады.
4. Жануардың тәуліктік немесе күндік белсенділігіне қорытынды шығарыңдар.

Бағыты: құстардың түлеуін анықтау

Материадар мен құрал-саймандар: хатқалта

1. Құстардың дене құрылысымен танысыңдар, құстардың жүндерінің атауларын және олардың орналасуын еске түсіріңдер.
2. Кесте сызып, онда жазған күнін, уақытын, дене уамағын, қауырсындарының сыртық көрінісін және санын көрсетіңдер.
3. Күнделікті құстардың түлеу уақытын бақылай отырып, қауырсындарын жинай отырып, сыртқы фактиорлардың әсерінен түлеу уақытының бірізділігін, түлеу уақытындағы құстардың іс-әрекеттерін, уақытын, ұзақтығын анықтауға болады.

Сүтқоректілердің түлеу уақытын анықтау

Әдебиеттерден сүтқоректілердің физиологиялық түлеуі туралы мәліметтермен танысыңдар (талшықтарының құрылысы мен бағыты).

1. Түлеудің ұзақтығын, маусымдығын, мезгілдерін біле отырып, еріксіз жағдайда үсталатын жануарлардың түлеуін анықтаңдар.
2. Егер жануар ашық ауа астында ұсталатын болса, онда міндетті түрде фенологиялық бақылау жүргізіңдер, себебі түлеу уақытының ұзақтығы тікелей климаттық жағдайларға байланысты.
3. Кей-кездері жануарлардың түлеу уақыты байқалмай өтеді. Тек қана торлы орындағы жүндерді жинау кезінде қана біз оның  маусымдарын анықтай аламыз. Кей жануарлардың мысалы, түлкінің, тұяқты жануарлардың, тиіннің түлеулері көзге анық көрінеді. Олардың жүндері түйірлермен түседі. Сол себептен жеңіл бақыланады.
4. Жануардың суреті бойынша түлеу аумақтарын көрсете отырып оның бірізділігін көрсетіңдер.
5. Түлеу кезіндегі әр түрлі факторларды ескере отырып, бақылауға бір түрдегі екі жануарды алу керек. Жануарларды әр түрлі орындарға орналастыру арқылы, күндізгі жарық ұзақтығының әсері мен әр түрлі дәрумендерді қосу арқылы тамақтандырудың жануардың түсіне қалай әсер ететінін бақылаулық, сараптамалық немес топтық бақылаулар арқылы анықтауға болады.
6. Түлеудің екі түрі бар: ерте түлеу және кеш түлеу (неге байланысты екенін анықтаңдар). Мұндай түлеулерді толық тамақтандырмаған кезде анықтауға болады.

Бағыты: қандай жануарларға қарап ауа райын анықтауға болады?

Жануардың іс-әрекетін анықтай отырып, табиғаттағы фенологиялық бақылауды жүргізіңіздер.

Жануардың ерекше іс-әрекетіне көңіл аударыңдар, бәлкім ол келеңсіз ауа райыны байланысты шығар.

Ауа райын бақылай отырып, бірнеше күннен кейін қорытынды шығарыңдар.

Бағыты: өзіне тансық нәрсені  көрген кезде жануардың өзін-өзі ұстауы

Келушілерді көріп үйренген жануарлар олар келген кезде өздерін сергек ұстайды. Ал машина немес атты көрген кезде олар өздерін қалай ұстайды.

Бағыты: әр түрлі түстерге деген жануардың әсері

Мұнда бір тамақтармен әр түстегі жем салатын ақырларды қолданылады. Әр түрлі түстегі қағаздарды көрсете отырып, жануардың іс-әрекетіне назар аударады. Мысалға, құстар мен приматтар.

Еріксіз жағдайда үсталатын тұяқты жануарлардың

мінез-құлықтарын бақылау әдістемесі.

Табиғатта өмір сүретін жануарларға қарағанда зообақтар мен зообұрыштардағы тұяқты жануарлардың өмір сүру тіршіліктері бір шама өзгеше. Осыған байланысты олардың мінез-құлықтары да өзгеруі мүмкін. Сондықтан да зообұрыштағы тұяқты жануарлардың мінез-қылықтарын бақылау туралы орынды сұрақ туады.

Жануарлардың белсенділік мінез-құлықтарын төмендегідей бөлуге болады. Олар: тағамдық, қорғаныстық, әлеуметтік, жыныстық, жабдықталғандық, материалодық.

Еріксіз жағдайда өмір сүретін жануарлардың тәуліктік белсенділігі бір шама өзгереді. Демалу мен белсенділік арасындағы арақатынасы да өзгеріске түсуі мүмкін.

Сонымен қатар экология-марфологиялық мәселелер де жеңіл оқылады. Олар: түлеу, жас төлдің өсуі мен дамуы, мүйіздерінің өсуі мен ұйығу уақытына қалыптасудың арнайы марфологиялық мәселелері.

Ескерту:

Баұқылау қорытындыларын салыстыру мүмкін болу үшін, жұмыс кезінде арнайы әдістемелік ережелерді ұстану керек.

Өсімдіктерге бақылау жүргізген кезде, бір маусымда бір ғана аумақта бір өсімдікке ғана жүргізу керек.

Күнделікті жүргізу үлгісі

«Температураға байланысты шпорцтық бақалардың өкпе арқылы дем алуы»

(қарқындылық) жекелеме зерттеу

№1 кесте

Күні	Бақылау уақыты	Су мен ауаның температурасы	Жануардың судың бетіне көтерілу жиілігі
			аналығы	аталығы
12/12	15.45-16.00	+ 10	1	-

№2 кесте

Күні	Бақылау уақыты	Су мен ауаның температурасы	Жануардың судың бетіне көтерілу жиілігі
			аталығы	аталығы
12/12	15.45-16.00	+ 10	1	-

Тапсырма:

Белгіленген уақыт ішінде (мысалға 15 минут) бақылаушы жануардың өкпедегі ауаны алмастыру үшін су бетіне көтерілгенін бақылайды.

Мұндай бақылаулар су температурасының әр түрлі кезінде жүргізіледі.
алынған мәліметтер кестеге енгізіледі. Мұндай бақылаулар 10-15 рет қайталанылады. Себебі, алынған уақыт мезгілі мен судың температурасының сәйкес келуі үшін.

Бақылау жүргізіліп болғаннан кейін алынған мәліметтерді сараптамадан өткізу керек. (№2 кестеге қара). Орта арифметикалық есеп (м)төмендегі формула бойынша шығарылады:

             Ev

М  =  ^_______             v –вариант           Ev – вариант соммасы       n-бақылаудың жалпы саны

                   n

Қозғалыс белсенділігін бақылау әдістемесі

(құстар, кемірушілер, акваруим балықтары)

№3 кесте

Бақылаудың  күні мен уақыты	Судың температурасы, С 0	Жаңа белсенділіктің басталу уақыты	Жаңа белсенділіктің бейнесі	Жаңа белсенділік бейнесінің уақыты, С0
11/12	+ 10	17.45.00 17.45.38 17.45.56	Н Д Н Д	38 18 10 26

      №4 кесте

Бақылаудың күні мен жиілігі	Ауа райының жағдайы	Ұядағы құстың мінез-құлығы	Ескерту
26-V 13.20	Бұлыңғыр, жаңбыр себелеп тұр. Жел жоқ..	Аталық жемтікпен ұшып келді. Жұмыртқаның қабығымен ұядан ұшып кетті. Аталық ұяға ұшып келді.

Шарттық және әріптік белгіленулер:

•     ұяның омарта тесігі

С   қабық

♀  аналық

♂  аталық

                   ұшудың бағыты

•                ұяға ұшып келу

•                    ұядан ұшып кету

Ж              жем

Кемірушілердің қозғалыс белсенділігін анықтау

Жануардың тұрған жері	Белсенділік түрі
	жатып демалуы	шырыны	тамақтануы	жүнін тазалауы	жүгіруі	өрмелеп шығуы	артқы аяқтарында тұрғандары	төбелеске қатысуы
Тордың түбінде, жабылғының сыртында Жабылғының ішінде Жабылғының жатырының үстінде	- + + +	-	+ + +	+ + +	+ +	-	+	-
Баолығы есепке алынғандар (бір бақылаудағы кемірушілердің саны)	3	-	3	3	3	-	1	-

Жас төлдің дамуы мен өсуі

Ұядағы өмірдің кезең бойынша көріну:

Ø  жұмыртқалау - ұзақтығы, жұмыртқа саны, І және басқа да жұмыртқалар арасындағы уақыт ұзақтығы, салмағы, өлшеу нәтижесі, ұядағы аналық пен аталықтың ауысуы.

Ø  жұмыртқаны басуы - ұзақтығы, жұмыртқаны басу кезіндегі мінез-құлқы,кім басады-аталық немесе аналық, басу кезінде жұмыртқа қалай өзгереді (жұмыртқаның салмағы.

Ø  балапандардың жұмыртқадан шығу – ұзақтығы, тамақтандыру – ұзақтығы, ата-анасының тамақтандыру кезіндегі тағам мөлшері, қалай тамақтандырады, кім тамақтандырады.

Ø  балапандардың ұшуы – ұзақтығы, жиілігі, мінез-құлқы.

Ø  келесі жұмыртқа салуы.

Ұядағы өмірдің ұзақтығына қорытынды жасаңдар.

Балапандардың өсуі мен дамуы

Ø  балапандарды өлшеу арқылы жасына байланысты салмақ қосуының, жұмыртқадан шығуының, атан-анасының мінез-құлқы туралы кесте жасаңдар.

Ø  мөлшерлі уақыт өткеннен кейін суретке түсіру арқылы балапандардың өсу жылдамдығы туралы қорытынды жасаңдар.

Ø  балапандардың жасына байланысты олардың қанаттануы қалай өзгереді. Балапан денесіннің қанаттануды суреттеп беріңдер. Балапандардың қанаттануына ата-анасының қанаттарының түсі мен сыртқы факторлардың әсері қандай. Балапандардың өсуі мен дамуына әсер ететін факторларды анықтаңдар. Қызықты ойындар мен алданыштары.

Ø  Балапандарды қолға үйрету.

Өсімдіктерді бақылау әдісі

Жұмыс нәтижесін салыстыру үшін жұмыс кезінде белгілі бір әдістерге сүйену керек.

1. Өсімдіктерге бақылау жүргізген кезде, бір неше жылдар бойы бір ғана телімде бір ғана өсімдікке жүргізу керек. Көктем кезінде табиғаттағы фенологиялық өзгерістер тез арада өзгерітідіктен, өсімдікке жиі бақылау жүргізу үшін телім мектептен немесе үйден алыс болмауы керек.
2. Бақылауға алынатын ағаштар мен бұталар жас, орта бойлы, ауырмаған, зиянкестермен зақымдалмағын,үй қабырғасының маңында өсетін және күн көзі жақсы түсетін болу керек. 
3. Алынған бақылаулар дере күнделікке жазылып отыру керек. Барлық жазбалар анық және дәл (әсіресе күндері) жазылу керек. Бақылауды күнделікке кесте түрінде түсіріңдер.

Өсімдіктің  атауы	Бақылаудың басталу уақыты	Ағаш бүршіктеріні шешек атуы		Бүршік қабыршығының алыстауы	Жасыл жапырақтардың пайда болуы	Жапырақ жаюы	Гүлденуі	Өсімдік өркенінің өсуі
		вегетативтік	гүлді

Фенологиялық бақылау

№1 кесте

Түрдің атауы	Ағаш  бүршіктерінің бөртінуі	Ағаш бүршіктерінің жайылуы	Ағаш бүршіктерінің бөртуінің басталуы	Бүрленуі	Көктемгі гүлдену
					басталуы	жалпылама		аяқталуы
						басталуы	аяқталуы

Әртүрлі раушангүлінің аурулары мен зақымдаушылармен жарақаттануы және қыстауы

    №2 кесте

Түрдің атауы

Қыстауы, балдары

Сепкілдермен және шұғылалы шықтармен зақымдануы, ұпайы

Тотықтықпен зақымдануы

Зиянкестермен зақымдануы, ұпайы

Гүлдердің морфологиялық және сәндік нышандары

№3 кесте

Түрдің атауы	Гүл
	Түрі мен бояуы	Толық ашылған кездегі диаметрі	Гүлпарлық	Хош иісі	Гүл қауызының жеңіл ашылуы	Күйіп кетуге төзімділігі	Жағымсыз ауа райыны төзімділігі

Гүл шоғырының морфологиялық және сәндік нышандары

№4 кесте

Түрдің атауы	Гүл шоғыры
	Гүлдердің орналасуы	Гүл шоғырындағы гүлдердің саны	Гүл сабағының төзімділігі	Гүл сабағының төзімділігі	Гүл сабағының ұзындығы, см

Түптің марфологиялық және сәндік нышандары

№5 кесте

Түрдің атауы	Түп					Гүлденудің              түрі
	Түптің биіктігі                немесе        өрілімнің       ұзындығы, см.	Түптің        мүсіні	Жапырақтардың еркшелігі
			Көлем,          см.	Түсі	Жылтырауығы

Рауша нгүлдерге  және басқа да гүлдейтін өсімдіктерге фенологиялық бақылау жүргізу

Фенологиялық бақылау кезінде алынған мәліметтер, гүлдену уақытының басталуы мен ұзақтығын және вегетациялық мерзімнің ұзақтығын анықтауға көмектеседі. Одан кейінгі кезенде, тұқымның сәндік құрылымын анықтауға көмектеседі.

Фенологиялық бақылау отырғызылғаннан кейінгі екінші жылы вегетациялық мерзімді 5 күнде 1 рет белгілі бір уақытта жүргізіледі. Гүлдеу сатысы кезінде (тамыр таратуы мен гүлденудің басталу мен аяқталуы) бақылау жйілігі 1-2 күн.

Әр түрлі раушан гүлдерге жүргізілген фенологиялық бақылау қорытындылары мен вегетациялық мерзімі, көктемде, жазда және күзде гүлдейтін раушан гүлдерге арналған кестеге енгізіледі.

Раушан гүлдердегі вегетацияның басталу уақыты болып, топырақ қабыршығының қозғалуы, топырақ қабыршығының таралуы (өсімдіктегі 5-10% топырақ қабыршығының ашылуы). Гүлдеу сатысының басталуы дегеніміз, жапырақ орауыштарының жоғарғы жағынан гүл түйнектерінің шығуы.

Гүлденудің басталғанын бұтақтағы алғашқы гүлдерден көруге болады. Өсімдікте көптеген мөлшерде гүл түйнектерінің пайда болуы жаппай гүлдену уақыты болып табылады.

Тірі мүйістегі жануарларды бақылау

(қояндар және тотықұстар)

Сағат саны Күні Температурасы Уақыты	1	2	3	4	5	Қорытынды
«____» ______________________ t + 7ºC 14:30 14:35 14:45	* О* О	О ◊ ∆	◊ О	* *	*

  О - тазаланады

  *  - тамақтанады

  ◊  - бағдарлауы

 О* -тордың ішінде жүр

  ∆  - ұйықтап жатыр