Урочы
темæ:
Иудзинадмæ сидт Джыгкайты Шамилы историон трагеди «Хъодыгонд Зæд»-ы .
Урочы нысан:
1.
Базонгæ кæнын
скъоладзауты Джыгкайты Шамилы цард æмæ сфæлдыстадимæ;
2.
Ахуыр
кæнын уацмыс нанлиз кæнын,сæйраг хъайтарæн характеристикæ радæттын;
3.
Нацийы
тых сæ иудзинады кæй ис уый æмбарынгæнгæйæ ,ууыл сæ цард ратджытæй сæрыстыр
уæвын,сæ сгуыхтдзинæдтæ зонынмæ тырнындзинад гуырын кæнын;
Урочы æрмæг:
Трагедийы текст ,авторы портрет
,Абайты Г.йы рагон цагъд хъисынфæндырыл,Аланты тырыса æмæ Ирыстоны гимн.
Эпигрæф:
«Ирыстонæн мæ цы фæндыди,мæ бон цы
уыд,уый сарæзтон.Ман фæндыд тырыса равдисын,æмæ йæ равдыстон.Адæмæн тырыса куы
нæ уа,уæд сæ ницы иу кæны,уæд сын нæй ном æмæ фидæн»
Джыгкайты
Шамил
Саударæг
Аæззау
рæстæг ….Цъæх арт æмæ фæздæг гуылфæн кæнынц.Ызнæт бæхты мыр-мырæй ыскъуыйы
арв.Сæ цæфхадты бын зæхх хъæрзгæйæ ризы .Хотыхты зæллангæй ныккæрзы зæрдæ
.Зонд цы скодта хорзæй,-сæрам сæ пырх кæны.Хæты мæлæт ,æмæ цæуы йæ фæстæ
дуне сæфтмæ ,фæдисаухъусы хъæр æмæ цъæхахст…
Уæззау
рæстæг.Тызмæг дуне.Ызнæт .Ныййарæг зæхх!Цæсты сыгау цъæх арвæй æрхаудтады æдзæм
талынгмæ .Рухс æмæ сыгъдæгæй стъалыйауæрттывтай.Куыд дыл фæзынд фыццаг адæймаг
,уæд æрыгон мадау нал æфсæста цинæй ,рæвдыдтæ дæу йæ зæлдаг тынтæй хур.Зылд
ныссаст хæрам-дуртыл кæмдæр.Дæ фырттыл бафтыд сæфты зыд.Фыдæхæй кæрæдзи
тонынц.Нал æнцайы хæст ,æмæ хъæрзы уæззау цæфтæй дæ зæрдæ,æз ын æхсын йæ
хъæдгæмттæ цæссыгæй ,хæссынц.
Ахуыргæнæг
Уæззау рæстæг…Цымæ кæд нæ уыд ирон
адæмæн та уæззау рæстæг ?Æвæццæгæн нын Хуыцауæй лæвар у ахæм хъысмæт .Абон мæ
хуртæ ,æрдзурдзыстæм Джыггайты Шамилы историон трагеди «Хъодыгондзæд»-ыл.Нæ
хæс у базонын ,чи у йæ автор,цавæр проблемæтыл дзуры йæ сфæлдыстады ;цавæр у йæ
трагедийы идейæ ,раиртасын авторы хъуыдытæ,раттын сæйраг хъайтарæн
характеристикæ.Кæлгæ хуырау кæрæдзийыл нæ хæцæм ,нæ хæрзтæн нæу Къостайы сидт
фæндон .Ныббар ,фæлæ мæ риссæгтыл нæ нæ хæцын ,æз удыгæстæй базыдтон мæ бон.Мæ
уынгæг куывд дæ хорзæхæй æрцæуæд:Æз мæрдтæм сидын а изæр-фæдис !О,райхъал уæнт
Цæразонæн йæ цæуæт,Æнувыд уæд йæ фидæрттыл Дзывгъис.
Мæрдырох нæй Хазби æмæ Бегайæн ,-нæ
Ир сæ хъæрмæ иу лæгау тырнæд ,нæ уыдзæн уæд нæ зæххы мурæй кайæн ,аллонтæ уæд
нæ кæндзысты фыдвæд.Уæддæор кæуын цъæх дуры сæр-нæ адæм сæ фидæныл цæуылнæ
кæнынц мæт ?Нæ талф-тулфæй нæ бæсты низ нæ хатæм ,Нæ тыхтæ нын ныддих кодта
хъысмæт .
Уæлæсыхыл куы бандзарынц
ызнæгтæ,дæлæсых уæд цæмæн саразынц хъаст ?Цæуыл хæрынцсæ кæрæдзи нæ лæгтæ ?Кæдмæ
уыдзæн нæ царды бындур фаст ?
(Джыккайты
Шамил «Ихармилты кувын»).
Чи у йæ «Бæрзонд удыл» æнусты хъыгтæ
æмæ ныры проблемæтæ кæмæн æрæнцадысты ,уый ?
Ах-г:Шамил йæ «æргом ныхас» æххæст
кæны драматургийы .Æмæ йæ райдайы «Хъодыгонд зæд»-æй .Фыст æрцыд 1975 азы
.Поэтмæ уыд стыр фæнд :Сценæйы нæ адæмы историон –хъайтарон ивгъуыд замаг
равдисын .Йæ трагеди ныффысынмæ рагæй бæллыдис…Уæд уæззау рæстæг уыд.Йæхи
загъдау, «Уæззау уымæн ,æмæ алцæуыл æнцон дзурæн нæ уыдис,уæлдайдæр та
историон факттыл .Абон æй куыд æвджисынц,бынтон афтæ дæр нæ уыд рæстæг .
Уыд зын иумæйаг политикæйы
аххосæй.Чиновник та кæддæриддæр уыд цагъар,йæ бынатæн тарстис. «Хъодыгонд
зæд-æй цы хъуыдытæ ис ,уыдон чи зоны ,æмдзæвгæты хуызы æвдыст арцыдаиккой
,фæлæ ахæм æмдзæвгæтæ ницы хуызы рацыдаиккой мыхуыры».Зонгæ йын уыд ацы хабар
:йæ мдзæвгæты йын иууылдæр мыхуыры нæ уагътой .Цал хатты æрцыд поэт æхсæст æмæ
луæрст!Фæлæ уыцы зындзигнæдтæ тынг ахъаз фесты поэтæнйæ дарддæры царды .Æрыгон
драматург мæт кодта йæ хъуыдытæ цы хуызы равдиса ,цæй фæрцы цавæр сюжет,цавæр
архайд ын æрхъуыды кæна.
Архайд сбæтты Аланты паддзахадæн йæ
тæккæ зындæр æмæ тугкалæн цауимæ.
Историон справкæ
Кæддæрты йæ ном æгас Европæ æмæ
азийыл кæмæн ныхъхъæр ,йæ аргъуантæ ныр дæр ма Хъубаны доны былтыл бæрзонд
рындзытæй домбай сыхæгтæ æххуысагур кæмæ цыдысты ,уыцы Аланты паддзахадыл 13
æнусы æрцыди стыар бæллæх :монголты æрдонгтæ йыл туджы зæйтæ рауагътой.Ир
къордтæ-дихтæ ныййысты .Се лдæртты фылдæр хай сæхи радтой тыхгæнджыты къухмæ
,фæсдзауинтæй сын ныллæууыдысты ….
Ирæттæ –фыдгултæ сæ фыдгулты æфсады
уылæнтимæ мингæйттæй фæхауæккаг сты сæ райгуырæн бæстæй .13 æнусы ирæтты иу хай
афтыди Хъырыммæ ,иннæ та Туркмæ.Иры æфсад хицæн къордтыл 14 æнусы сæмбæлæн
уыдиЮолгарийы æмæ Сербийы .Афтæ,аланты уидæгтæ лыгтæ æмæ цæнкуылтæй ныххæлиу
сты алы кæрæтты æмæ бахуыскъ сты ,æрмæст са дзы Кавказы хæхты чи баззад,уый
фидардæр разынди ….Æмæ та нлгæй тау суагъта .
14-15 æнусты астæу тæтæр –манголты
æфсæдтæ аланты куы рбалхъывтой ,уæд дзы йыд аланты хъæбатыр фæтæг Буракан .Уый
тыххæй исьрийы фыст ис «Когда мысли Тимура ….успокоились от дел с областью
русских черкесов ,то он со всеми ,подобными небосводу войсками повернул к
горе Эльбрус.
АХ:Ссардта Шамил ,цæмæй спайда кæна ,уый
равзæрста йæ уацмысæн форм дæр .Кæддæрты критиктæ бирæ фыстой ,зæгъгæ,Шамил йæ
сфæлдыстады арæх пайда кæны истрийæ.Мæнæ куыд зæгъы уый тыххæй Хъодзаты Æхсар
Шамилы поэтикон æмбырдгонд «Цæф сæгуыты маст»-ы тыххæй «Некоторые критики
упрекают поэта в том ,что он слишком часто обращается к истории.Мне кажется,что
этот упрек несправедлив.Интерес Джигкаева к истории и древним традициям народа
вызвал его кровной связью с родной землей»Цымæ цæмæн сфæнд кодта ахæм темæйыл трагеди
ныффысын .Шамил сæрмагондæй загъта: «Ныр Ирыстон цæмæй риссы ?» Нæ хицауад нæ
æргæвдынц,Ирыстон сафынц.Адæм ныддихтæ сты .Ау ,ирон адæм никуыуал баиу
уыдзысты ?Ау,Ирон адæммæ сидæн дæр нæй ?Æцæг уæззау цагъар уавæры ис Ирыстон
…Æмæ цæй тыххæй райдыдтон фыссын мæ трагеди ?Рæстæг æй домдта.Мæн фæндыд,мæ
зæрдæйы арфы цыдæриддæр ис ,уый зæгъын»
Фыст æрцыд «Хъодыгонд зæд».Хæрз
цыбыртæй радзурæм йæ сюжет:
Скъ-ау:Борæхан -Аланийы фæтæджы
фырт –æрыздæхт йæ фыды уазæгмæ æцæгæлон бæстæты дард балцæй æмæ йæ æрæййафы
тынг зын уавæры змæст рæстæджы .Цалынмæ Борæхан балцы Ром æмæ бердзентæм цыдис
,фæрныг адæмыл зондагур зылдис,цæмæй уый фæстæ йæ фыды –фæтæджы карз хæссын
фæраза уæдмæ йæ выд мард æрцыдис ,адæм та хуыдыг кодтой Сыгъзæрин Ордайы
бын.Бæстæ ныммур Юныддихтæ ис,алыран –хæстытæ ,цагъардзинад ,адæмы æппæтиумæйаг
тыхсаст.Борæханы фыды бынат бацахста бонджын Атох.Уый афтæ æнхъæлдта,æмæ
фæтæджы фырт никуыуал рыздæхдзæн йæ балцæй .
Борæхан тынг ныфсджынæй æрцыд йæ
райгуырæн зæхмæ ,федта æндæр адæмьты историон тохы хъæбатырдзинæдтæ,фехъуыста
Куликовы тыгъды уырысы уæлахиздзинад .Æмæ куы федта ,цавæр уавæры ис йæ бæстæ
,уæд йæ зæрдæ байдзаг патриотон тыхстæй .Йæ хъуыдыйады ис Аланыстон йæ къæхтыл
слæууын кæнын ,мангойлагзалымæй йæ фервæзын кæнын.
Ах-æг : Цы баци дарддæр Борæхан ?
Скъ-тæ:Борæхан фæтыхсаст вæййы :Уæ
хъыгтæй зæхх ныскъуыдта уæд уæ быны,
Кæфхъуындарау уæ аныхъуырæд .Нæй
зæххон бæстæ мæнæн .Æз ныр цæрын Бæллицты рухс дунейы.
Фæсхох ,Цæгат ,Дыгур æмæ Уæллаг Ир
Дайранæй раст Хъобаны былтæм уæд
Тымбыл къухау ысиу уаиккам ;Ир
Аллоны тæф кæнид ,æмæ та ногæй
Йæ хъысмæтæн ысуаид уæд хуыцау…
Ах: Уæдæ цы фæнд ис Борæханмæ ?
Скъ: Борæханмæ ис фæнд : «Мæсыгæн
æрæвæрын бындур», «цъæх дурыл» эныффысын дзырдтæ :
«Кæнæ сæрибар ,кæнæ мæлæт»
Сæ нысан у иудзинадмæ сидт.
Ах Борæхан аразы мæсыг ….Цымæ цæмæн ?
Цæй символ у мæсыг ?
Скъ Мæсыг у иудзинады символ ,сæрибары
символ ,тохы символ,Ходзаты Æхсар мæнæ куыд загъта: «Мæсыг –æнамонд адæмы фидæн
,йæ царды уидаг йæхæдæг юахсынынмæчи хъавы ,уыцы цагъарты сæ фыдбылызæй ратоныны
мадзал .Мæсыг-ныфсы ,хъпаруты нысан .Мæсыг-зонды ,рухсы,фидауцы аивады
,чиныджы фæлгонц.
Ах Юорæхан аразы мæсыг,сиды иудзинадмæ
.Ирон истори æмæ ирон литературæйы Борæхан иунæг у ?
Скъ Æрлæууын кæнынц сæ зæрдыл ,раздæр
кæимæ базонгæ сты ,уыцы хъайтарты :Бесæ,Хæсанæ,Чермен,Хазби æмæ æнд.
Скъ Борæхан у хъайтар .Ист у историон
æрмæгæй .Автор йæхæдæг цы сæйраг проблемæтыл тыхсы ,уыдон рахизынц йæ хъайтары
хъуыдымæ.
Скъ Мæнмæ гæсгæ,Борæхан ахæм
хъайтар нæу, æрмæстдæр йæ паддзахад сфидар кæныныл чи хъуыды кæны.Уый у
философ.
Скъ. Мæ хъуыдымæ гæсгæ дæр ,зæд у
æцæг .
Æгадæй зын у цæрæн .Нæ
уавæртыæфсондзыл
Æгомыг галау сахуыр ыстæм мах,
Нæ худинагæй нал кæнæи æфсæрмы
Æмæ быхсæм цагъары цард,Фæлтау,мæлæт
хуыздæр у
Ах Раст бафиппайдтай.Уæдæ ма зæгъут
,кæд зæд у,уæд хъодыгонд ты цæмæн у ?Ау,уый гæнæн дæр ис æмæ ирон лæг зæдыл
хъоды бакæна ?
Скъ. Уацмысæн йæ сæйраг хъуыды дæр уый
мидæг ис æмæ ирон адæм сæхи хуызон кæй нал сты .
Æртæ ирон лæджы иу тæтæйрагæй кæм
тарстысты ,сæ уæрджытыл лæугæйæ фосы быхст кæм кодтой ехсы над ,уым зæд
ай-гъайдæр хъодыгонд уыдаид.
Ах.Уæддæр зæдыл хъоды бакæн-раст уæм
кæсы уый ?
Скъ. Мæнмæ гæсгæ,адæм зæдтæ æмæ хуыцауæй
нал тæрсынц,хан сы сси Хуыцау.Æмæ Борæхан йæ нысан уыдта.
Ах. Цæмæй хъъайтарæн радтай
характеристикæ ,уый тыххæй афтид йæхи кой кæнын фаг нæу.
Скъ.Атох ,Елберд æмæ сæ хуызтæ .Атох
,кæд фæтттææг у,уæддæр æргомæй зыны йæ лæмæгъдзинад .Йæ аххосæй адæм бæлвырд
сæ хъуыды нал зæгъынц.
Скъ. Елберд та бынтон диссаг.Удæгонд æй сылваз
рахоны ,ома йæм нæлгоймаджы миниуджытæй ницы ис,тыхджын вæййы йæ хъузæтты раз
,йæ дымыстъæоджыты сæргъы ,чызджыты цæстмæ.
Ах. Уацмысы сæйраг хъуыды раиртасынæн
авторы фæхъæуы алы архайæг дæр .Алчи дæр дзы фæххæст кæны йæхи рол.Цавæр у йæ
хæс Саударæг усæн ?
Скъ. Авторы мæт бæстондæр рабæрæг вæййы
.Саударæг усы архайдæй .Саударæг у,кæй зæгъын æй хъæуы,символикон
фигурæ.Саударæг ус драмæйн у йæ рахæцæн .
Скъ. Мæн та мæ зæгъын фæнды Уæдæгонды
тыххæй Борæхансаударæг ус æмæ Уæдæгонд сты æцæг адæм .Уæдæгонд кæд æй æдылыйыл
Ах. Ноджы ма иу хъуыддаг : «Исты зæгъын
кæй фæфæнды ,уымæн æвзаг хъуамæ уа»-уый венграйнаг æмбисонд у
Скъ. Трагедийы æвзаг у тынг хъæздыг ,фыст
у урс стихæй ,ис дзы тынг ирд ритм,динамикæ.
Æмбисæндтæ: «Зынгджын
–ыстъæлфаг «, «Хур фыццаг чи фена,уымæ хауы амонд»
Ах. «Хъодыгонд зæд»,куыд загътам
афтæмæй Шамилы фыццаг драмон уацмыс у.Сценткон цард федта 1980 азыЙæ
режисер-Дзиуаты Анатоли Борæханы рлы снывæзта УСФСР –йы адæмон артист Уататы
Бибо .Режисер Дзиуаты Анатоли æппæт дунейы фыццаг бæхты театр «Нартæ» байгом
кодта Джыгкайты Шамилы пьесæмæ гæсгæарæзт спектакль «Хъодыгонд зæд»-æй.
Трагедийы кæрон тырыса
сфæйлауы…Шамил йæхæдæг фæстæдæр зæгъдзæн : «Уый уыд мæнæн мн стырдæр цин,мæ
амонд.Æз уæд мæхицæн загътон: «Ирыстонæн мæ цы фæндыди ,мæ бон цы уыд ,уый
сарæзтон. Мæн фæндыд тырыса равдисын æмæ йæ равдыстон,адæмæн тырыса куы нæ
уа,уæд сæ ницы иу кæны,нæй сын ном æмæ фидæн.
Саударæг ус сисы йæ сау
кæлмæрзæн ,ныккæны урс
Трагедицы кæрон ирон æфсад
фæстаг хатт хæсты куы бацæуы æмæ куы æрцæуы саст ,уæд Саударæг хъæрзы ,фæлæ
йæ зæрдæ фæфидар вæййы,йæ саутæ сисы.Кæд хъæутæ басыгъдысты ,æфсаст басаст ,уæддæр
«кæсы хур».Уымæн æмæ гæнахы сæрмæ сфæйлауы Иры тырыса.Нæртон фæлтæр иууылдæр
цагъд нæ фесты .Æмæ саударæг зæгъы:
Ныфсджын дæн
æз!Нæма бахус нæ уидаг,
*æмæ та ногæй
рухс талатæ суадздзæн !
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.