Проектная работа " Киіз үй"

• 1 слайд

  Киіз үй - жарты
  ғаламның моделі
  
  
  

• 2 слайд

• 3 слайд

  І. Киіз үй туралы жалпы мағлұмат.
  Киіз үй - көшпелі өмірге бейімделген, ерте заманнан келе жатқан көшпелілер баспанасы. Еуразия далаларындағы жартылай көшпелі және отырықшы халықтардың арасына кеңінен тараған. Көшіп – қонуға лайықты жасалады, түйе мен атқа тиеу арқылы жеңіл көшіріледі, оның киіз туырлықтары мен үзіктерінен жауын өтпейді. Ыстық күнде киіз үй салқын болса, қысты күні керегесін екі қабат киізбен қаптап, ошақ жағып, жазға дейін отыра беруге болады. Көшпенділердің кіші әлеміне айналған киіз үй олардың өмірінің көп бөлігі өтетін дәстүрлі тұрақты мекен-жайы болған.
  Киіз үйдің пайда болуы қола дәуірінен басталады екен. (б.з.б. 3-мың жылдық). Киіз үй біздің заманымыздан бұрынғы 7-ғасырда кеңінен пайдаланып, киіз басу белгілі бір кәсіпке айналды. Киіз үйдің сол кезден бастап кең таралғанын сол замандағы тасқа қашап түсірілген Алтай Сібірдегі Қызылжар тасынан, Қырымдағы суреттерден айқын байқауға болады. Көшпелі сақ тайпаларының киіз үйде тұрғанын алғаш рет ежелгі грек тарихшысы Геродот жазды.
  

• 4 слайд

  Қазақ киіз үйдің шоқтығы саналатын, құрастырылып-ажыратылатын киіз жабынды тұрғын жайдың аса сыйымды түрін «Орда» деп атаған. Бұл ел билеген хан мен сұлтандар үшін көпшіліктің қатысуымен салтанатты, рәсімді жиындар өткізіліп тұруға, елшілер мен құрметті қонақтар қабылдауға, келіссөз жүргізуге, шартқа қол қоюға ыңғайластырған киіз үй.
   
  
  

• 5 слайд

• 6 слайд

• 7 слайд

  Иілген уықтың бойында бірнеше атаулы бөліктер бар.
  Уықтың керегеге байланатын ұшын «доғалай» (1) дейді.
  Додағайды тесіп, қайыстан уықбау (5) тағылған , уықтың иілген жерін иығы деп атайды.
  (3) шаңырақ пен уықтың арасын қары деп атайды.
  Ал шаңырақтың көзіне қадайтын ұшын (4) қаламы деп атайды, оны төрт қырлы етіп ұштауды қаламдау дейді.
  
  

• 8 слайд

  Кереге – киіз үй сүйегінің қабырғалық бөлігі. Талдан, жіңішке қайыңнан жасалады. Кереге көздерінің көлеміне қарай тор көзді кереге және жел көзді кереге болып екіге бөлінеді. Тор көзді керегеде уық байлайтын жиырма бас, жел көзді керегеде он жеті бас болады. Кереге жасайтын жас тал мен қайыңның қабығын аршып, көлеңкеде кептіргеннен кейін қозға көміп жұмсартады. Сонан соң тезге салып түзетіп, жонады. Дайын болған кереге ағаштарын қайтадан тезге салып мүсіндейді. Бұдан соң бұларды бір-бірімен қосып, түйенің немесе өгіздің мойын терісінен дайындалған таспамен көктеп, жосамен бояйды.
  
  

• 9 слайд

  Керегені құрайтын әрбір ағашты «желі» деп атайды.
  - желінің ең ұзынын керегенің «ерісі» деп атайды.
  одан қысқалауын «балашық» деп атайды.
  1 - ең кішісін «сағанақ» деп атайды.
  Киіз үйдің ағаш есігін – сықырлауық дейді.
  Ол киіз үй ішіне қарай ашылатын есік.
  Есік бірнеше бөліктен тұрады.
  Олар: маңдайша, екі босаға, табалдырық және екі жақтау есік.
  
  

• 10 слайд

  Киіз үй есігінің құрылысы:
  1 – маңдайша;
  2 – босаға;
  3 – сықырлауық;
  4 – жақтау;
  5 – табалдырық;
   
   
  
  

• 11 слайд

• 12 слайд

  Үзік – кереге басынан шаңырақ шеңберіне дейінгі аралықты жауып тұруға арналған төрт баулы киіз.
  Киіз үй бір қызығы,
  Салады еске атаны.
  Ақ шапаны – үзігі,
  Ақ таяғы бақаны
  
  
  

• 13 слайд

  Туырлық – кереге іргесінен уықтың ортасына дейінгі жерді жауып тұруға арналған алты баулы киіз. Туырлықтың іргесін түріп, киіз үйдің ішінің аусын тазартып әрі қатты ысып кеткен кезде, үй ішін салқындатып алатын да болған.
   
  
  

• 14 слайд

  Киіз есік – сықырлауықты жауып тұрады. Киіз есіктің сырты киіз, ортасы ши, астары жарғақ теріден жасалады. Шиыршықтап түріп қоюға ыңғайлы. Көбінесе жел
  болғанда немесе салқын түскенде пайдаланылады.
  
  

• 15 слайд

  Киіз үйдің ішкі баулары:
  Киіз үйдің сүйегін бір-бірімен ұластыру мақсатында бау-құрлар қолданылады.
  Таңғыш – екі керегенің сағанағын (жігін) кіріктіріп таңатын өрнекті жіңішке құр.
  Бас арқан – керегенің басын сыртынан бастыра орап таңатын қыл – арқан.
  Шалма – уықтарды ығып кетпеуі үшін шалмалап байлайтын құр.
  Желбау – өрнекті, төгілме шашақты құр, шаңыраққа үш жерден байланып, керегеге асылады, киіз үйге сәндік жиһаздық сипат береді.Оның негізгі міндеті – дауыл кезінде шаңырақты салмамен басып тұру.
  Басқұр – киіз үйдің ішін безендіру үшін, әр туырлықтың кереге басына үйкелмеу үшін уық пен керегенің түйіскен жерін сыртынан бастырып тағатын, өрнекті жалпақ құр.
  Үзік бау – үзіктің екі жиегінен екі немесе үш жерден айқастыра тартып керегеге байлайтын жалпақ терме бау.
  Бел- бау – туырлықтың керегеге тығыз жатуы және жел көтеріп кетпеуі үшін сыртынан бастырып буатын қыл арқан.
  
  
  

• 16 слайд

  Киіз үй - жарты
  ғаламның моделі
  

• 17 слайд

  
  Назарларыңызға рахмет!!!