Классный час по теме "Шагаа"

Шагаа байырлалынга тураскааткан «Шаг чаагай, Шагаа чаагай»  мөөрейи (класс шагы).

Сорулгазы: 1. Тыва улустуң хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, сонуургак эки чаңчылдарынга уругларны кижизидер.

                     2. Тыва оюннарның дузазы-биле уругларның угаан-медерелин, сонуургалын сайзырадыр.

                   3. Сагынгыр, тывынгыр чорукка, эрестиг, соруктуг оюннарга даянып кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: үнүп болгаш төнүп турар чылдар чуруктары, плакаттар, тос карак, артыш, кадак, тыва чемнер, аргамчы, тевек, магнитофон.

Киржикчилери: 2 команда, класс башкызы, жюри кежигүннери, башкының дузалакчылары (Бокту-Кириш, Бора-Шээлей)

Чорудуу: шайлаашкын хевирлиг эрттирер, 2 команда аайы-биле столдарны дериир.

           Организастыг кезээ

Башкы: Бистер Шагаа байырлалынга тураскааткан клазывыс шагын эгелээр-дир бис, уруглар. Баштай мен силерге Шагаа байырлалын эрттирип турган төөгүзүн таныштырайн.

   Чиңгис-Хааның үезинде Шагаа байырлалын күскү үеде демдеглеп эрттирип турган. Ол болза, сентябрь 22-ниң хүнү болуп турар. Куску хүн биле дүннүң деңнежи бээрин барымдаалап, байырлап турганнары ол.

   1267 чылда Чиңгис-Хаанның оглунуң оглу Хубилай-Хаан байырлалды февраль 8-те үндүрген дугаары 104 доктаалы-биле Шагаа байырлалын тыва чоннуң национал байырлалы кылдыр доктааткан. Оон бээр-ле частың эге айында байырлап турарывыс бо.

(Көжегениң ийи талазындан тыва хептиг Бокту-Кириш, Бора-Шээлей алышкылар унуп келир)

Бокту-Кириш: Тывынгыр-даа, угаангыр-даа, сагынгыр-даа

(Намажап Кежик) Тыва чоннуң тоолдарының маадырлары

                         Бокту-Кириш, Бора-Шээлей алышкы бис

                         Моорлап келген амыр-менди солчуп тур бис.

Бора-Шээлей:        Шагдан тура манаанывыс

( Сундуй Айлуна) Шагаавысты уткуп алыыл.

                               Каткы-хөглүг адыш часкап,

                               Тоолай чылын алгап-йөрээл!

Башкы: Эртип, бистиң-биле байырлажып турарывыс чыл чүү чылы ийик, уруглар? (пар чылы)

Башкы: Эрги чыл сен эки чолду   

              Эктивисти ажыр шаңнадың.

              Байырлажып үдеп  тур бис

              Байырлыг чылым, байырлыг!

-Ам чаа үнүп орар чылывыс чүү чылы ийик, уруглар? (тоолай чылы)

Башкы: Ам «Эрестиглер» биле «Соруктугларның» аразынга мөөрейден эрттириптээлиңер. Командаларның адын, девизин адай кааптаалыңар че, уруглар.

1-ги команда. Ады: «Эрестиглер». Кыйгырыы: «Чечек черде, чечен менде»

2-ги команда. Ады: «Соруктуглар». Кыйгырыы: «Угаангыр бис, сагынгыр бис, удуп алыр соруктуг бис».

                        1-ги мөөрей «Дүрген чугаа»

Кайы команданың киржикчилери хөй дүрген чугаа  чугаалаарыл, ол команданың баллы көвей болур.

Ооржак Чодураа («Эрестиглер»)

Билдим-билдим бистиң класс

Класстаза кымны чок дээр.

Дээрлезе дедир барба,

Барбалаза баарың кадар

Баштак кыстар бисте деп бил.

Куулар Ендан («Соруктуглар»):

Дүрген-дүрген дүрген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодаарлаза боду эрес

Эрестезе эвилең-даа

Эрниң эри чораан дижир.

Башкы: Четтирдивис! Тоолай чылында оюн-баштактыг болуңар, оолдар.

                     2-ги мөөрей «Ыраажылар мөөрейи»

Бора-Шээлей: Кожамыкка кончуг-ла бис

                           Кожа тыртып сөглээр бис бе?

Майынды Олча: Өдек чокту өдек чазаан

(Эрестиглер)        Өшкү, хой деп эртинени.

                                  Өске чонну төрел чазаан

                                  өл-ле хаак дег өөрүмнү.

Ховалыг Батый: 1. Каргырааның тайгазынга

  (Соруктуглар)       Харап, көрүп турганымны.

                                    Калга, дөрбет чылгызынга

                                    Шалба чайып турганымны.

2. Ак-ла Бора, көк-ле Бора

    Ийи аъттыг болурум кай.

    Анай-кара, чараш кара

    Ийи эштиг болурум кай.

3. Утпас мен деп улаарава

    Уйгуң-биле улаарава.

    Улуг кыжы дүжүптерге

    Утпас харыың кайда-ла боор.

     3-кү  мөөрей «Ужар-ушпас»

-Уруглар, ам «Ужар-ушпас» деп ойнаалыңарам. Команда бүрүзүнден 1-1 киржикчи үнүп келир. Дүрген айтырарымга, дыка дүрген чүгле «ужар-ушпас» деп харыылаар силер. Кым дүрген болгаш шын харыылааныл, ооң командазының баллы хөй болур.

1.Торга ужар бе?                 2. Хараачыгай ужар бе?

   Тооргу ужар бе?                   Хайыракан ужар бе?

   Хүлбүс ужар бе?                  Алак-таагы ужар бе?

   Күшкүл ужар бе?                 Айбаангы ужар бе?

   Часкы ужар бе?                    Бора-хөкпеш ужар бе?

   Чамык ужар бе?                   Борбак кулча ужар бе?

   Хөкпеш ужар бе?                 Кара-баарзык ужар бе?

  Хөртүк ужар бе?                   Кара саазын ужар бе?

                4-ку мөөрей. Чурукчулар мөөрейи.

   Самбырага 1-ги команданың кежигүннери чаңгыстап-чаңгыстап үнгеш, инек чуруур. 2-ги команданың кежигүннери пар чуруур. Кайы команда дүрген болгаш чараш чурааныл, ол команданың баллы хөй болур.

                5-ки мөөрей. Үлегер домактар мөөрейи.

  (Башкы үлегер домактың эгезин чугаалаарга, өөреникчилер ону төндүр чугаалаар. Кайы команда хөй үлегер домактарны төндүргенил, ол команданың баллы хөй болур).

-Кижи болуру чажындан…

-Ада сөзүн ажырып болбас,…

-Довурактан тодар,…

-Эртинени черден казар,…

-Будуктуг ыяшка куш чыглыр,…

-Куш уялыг,…

            6-гы мөөрей «Кым хөйнү билирил?»

    Команда бүрүзүнден 1 оол, 1уругну самбыра мурнунче үндүрүп алгаш, айтырыглар салгаш, 3 минута иштинде боданыр үени бергеш, чаңгыс базымнадып тургаш уругларны сактып чугааладыр. Бир базымында уттупкан болза,  ойнакчы мөөрейден үнер.

1-ги командага айтырыг: -Тыва национал чемнерни ададыр

                                                 - Тыва өг иштиниң эт-севин адаар.

      2-ги командага айтырыг: - Аъттың дериг-херекселин ададыр.

                                                  - Тыва национал хептерни ададыр.

                   7-ги мөөрей «Чеве эштер, тывызыктажыылыңар!»

Бора-Шээлей: Улустуң аас чогаалындан төрүттүнген уран тывызыктарны Шагаада салышпас болза, кандыг шагаа дээр боор! Чеве эштер, кайы команда хөй тывызык тыптар эвес че!

1)–Дээрде тепкииштиг, ховуда кокпалыг. (Баажызы: черде, дириг амытаннарда)

2) – Узун-оол удазын эзеңгилиг. (Баажызы: Өгде)

3) –Ак теве 12 бодаган төрээн. (Х: чыл, 12 ай)

4)–Алдын хөлдуң ортузунда

     Адыр сандан 12 будуктуг.

     Будук санында 30 кушкаш

     Кушкаш бүрүзүнүң аксында 24 тараа. (Баажызы: бойдуста)

                                           (Х: 12 ай, 30 хонук, 24 шак)

8-ки мөөрей. Тевек мөөрейи.

Бокту-Кириш: Тенек болбас оолдар,               Алдан ажыр тепкеш

                          Тевектен теп ойнаалыңар            Ам-даа туруп могавас

                          Бирээ, ийи, уш! Че-ве!                 Тевек теп турувуста

                          Бир-даа катап дүжүрбээли.         Дендии демниг төлдер бис.

  (Жюри кежигүннери кымның хөй тепкенин демдеглээш, тиилекчини аңгы тодараткаш, шаңнаар)

Башкы: Чап-чаа үнген Тоолай чылда

                Чаяалгаңар будер болзун!

                Ада-ие, ажы-төлге,

               Ачы-чолдуг башкыларга

               Аарыг-аржык чагдавазын!

               Өөредилге, ажылынга

               өөрүшкү долуп турзун!

               Амыдырал экизин,

               Аас-кежии доктаазынам!

              Курай-курай!

-Чаа уруглар, мөөрейлеривис адакталды. Ам дараазында жюри кежигүнүнүң даргазы Аьберт Николаевичиге сөстен бериптээлиңер. (жюрилерге сөс)

-Эр-хейлер, оолдар! Шупту мөөрейлеривиске хөлчок идепкейлиг болдуңар. Эки чаа чылды уткуп, ойнап-хөглээр силер, уруглар!