Жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, отаншыл болуға тәрбиелеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӨСКЕМЕН қ. БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

Өскемен қаласы әкімдігінің «№ 42 орта мектебі» КММ

 

 

 

«ЕҢ ТАМАША СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІ – 2014» - атты қалалық сайыс

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЛГАЖДАРОВА ЖАНАР АМАНГАЗИЕВНА

 

 

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ АРҚЫЛЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНІҢ СУБЪЕКТІЛЕРІН АДАМГЕРШІЛІККЕ, ЕЛЖАНДЫЛЫҚҚА, ОТАНШЫЛ БОЛУҒА ТӘРБИЕЛЕУ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өскемен, 2014

Кіріспе.

Зерттеудің көкейкестілігі.

Қоғамдағы  соңғы жылдарда  болған  өзгерістер  білім  беру  және  жастар  тәрбиесі  жүйесіне  өз  әсерін  тигізді.  Кеңес  дәуірінен  кейінгі кезде Батыс  елдерінен келген  жаңалықтарға  көңіл  бөлу  көбейді. Осының  салдарынан  білім беру мекемелеріндегі дәстүрлі тәрбие  үрдісі өзгерістерге  ұшырады.

         Мектептің тәрбиелік  ролі  пәндік оқытуға  ұмтылыспен  ауыса  бастады. Баланың  зиятын  дамытуды көбірек  көздеп,  мектеп  өзінен  тәрбиелік  функцияны  алып  тастады.  Сол  кезде  бұқаралық  ақпарат  құралдары  адамның  мүлдем  басқа  өмір  сүру  мұратын  насихаттай  бастады,  ал  қазір  осы  мұраттар  жастар  тәрбиесінде негізгі  роль  атқарды.  Игілік,  мейірімділік,  адам,  еңбек,  Отан,  отаншылдық  деген  өшпейтін  құндылықтар  шексіз  бостандық,   индивидуализм,  байлық,  күш,  билік  деген  антиқұндылықтармен  ауыстырыла  бастады.  Білім  беру  батыс өмір  салтының  қысымына  қарсы  тұра  алмады.

         Мәдениеттің  өзгеруі  мүмкін,  әлеуметтік  жағдай  өзгерер  бірақ  адам  өміріндегі  адамгершілік  құндылықтардың  өзгеруі  мүмкін  емес.  Қоғамның  экономикасын,  мәдениетін,  әлеуметтік,  рухани  өмірін  дамытуда  әр  адамның  жеке  тұлғасы,  азаматтық  келбеті,  адамгершілігі,  отаншылдығы,  ұлтжандылығы,  еңбекке  деген  шығармашылық  қабілеті  мен  белсенділігі  шешуші  рөл  атқарады.

Егеменді  еліміздің  ертеңі – жастардың  білім  тереңдігімен  өлшенеді. Білімді  жан-жақты  қабілетті  ұрпақ  ұлтымыздың  баға  жетпес  қазынасы.  Қазіргі  таңда  педагогика ғылымының   ӨЗЕКТІ  мәселелерінің  бірі – жеке  тұлғаны  тәрбиелеуде,  жан – жақты  дамытуда,  білім  беруде,  ғылымның  сонғы  жетістіктерін   қолданып,  шығармашылық   жұмыстар  істеуге  қабілетті,  дүние  танымдық  көзқарасы  кең,  рухани   бай  азамат  дайындау.  Сондықтан  азаматтық  тәрбие  беру   КӨКЕЙКЕСТІ  мәселесі  болып  отыр.

Зерттеу мақсаты.

         Жас ұрпаққа жаңа заман талабында азаматтық тәрбие беру мәселелерін анықтау, оны шешу.

Зерттеу нысаны.

         Жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеу үрдісі.

Зерттеу пәні.

Жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің

субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеу.

Зерттеудің ғылыми болжамы.

Егер жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің

субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелей алсақ, онда жас ұрпаққа жаңа заман талабында азаматтық тәрбие беру мәселелерін анықтап, оны шеше алдық деп ойлаймын, өйткені қазіргі қоғамға рухани, еркін, әлеуметтік қарқынды, адамгершілігі мол азамат қажет.

Зерттеу міндеттері:

Тақырыбыма байланысты төмендегідей  міндеттер  қойылды:

-         Оқушыларды  танып – білу ;

-         Сабақта  және  сабақтан  тыс  уақыттағы  азаматтық  тәрбие  жұмыстары;

-         Сынып  сағаттарындағы,  сыныптан  тыс  уақыттарындағы,  азаматтық  тәрбие  жұмыстары;

-         Азаматтық  тәрбие  мәселесін  анықтау,  оны  шешу  барысында  ата -  анамен  жұмыс  жасау.

Зерттеудің жетекші идеясы. Қазіргі қоғамға қажетті рухани еркін, әлеуметтік

қарқынды, адамгершілігі мол азамат болу жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болып тәрбиеленуіне байланысты.

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Тұлға дамуының жалпы

диалектикалық теориясы; тұтастық, жүйелілік және тұлғалық тұғырлардың жалпы әдіснамалық тұжырымдамалары; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс теориясы; ақпараттық әдіснамалық тұжырымдамалары; тұлғаға бағдарланған және ақпараттық білім беру тұжырымдамалары; зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-педагогикалық ілімдер.

Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, ҚР Білім

және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, бағдарламалары, ғылыми-зерттеу тақырыбына байланысты психологтердің, педагогтердің, әдіскерлердің еңбектері, жалпыға міндетті білім беру стандарттары, педагогтердің іс-тәжірибесі, оқу-тәрбие процесіндегі озық тәжірибелері.

Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша психологтардың,

педагогтардың, әлеуметтанушылардың, тарихшылардың еңбектеріндегі ғылыми ой тұжырымдарын теория жүзінде талдау, салыстыру арқылы қоғамның әлеуметтік дамуында мектеп мүмкіндігін анықтау; теориялық модельдеу; тестік-сауалнамалық және тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмыстарын жүргізу; жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеуге байланысты тәжірибелерді жинақтау, салыстыру, талдау, саралау, қорытындылау, т.б.

Зерттеудің жаңалығы мен теориялық мәнділігі:

-         жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеудің әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары анықталды;

-         жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеудің мәні ашылды;

-         жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеу ерекшеліктері айқындалды;

-         жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеу моделі құрастырылды.

Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары, біріншіден, осы проблема бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми ізденістерге негіз болады; екіншіден, ұсынылып отырған жұмыс жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында, жас бастауыш сынып мұғалімдерінің біліктілігін арттыру ісінде пайдалануға болады.

Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу әдіснамасының

қойылған проблемаға сәйкестігімен, теориялық тиянақты талқылаулар мен материалдарды сандық-сапалық талдауларға ұштастырумен, қажетті әдіс-тәсілдердің тиімділігімен, бастапқы және соңғы нәтижелердің қорытындыларымен қамтамасыз етіледі.

Зерттеудің базасы. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Өскемен қаласы

әкімдігінің «№ 42 орта мектебі» КММ-де өткізілді.

         Зерттеудің негізгі кезеңдері:

Бірінші кезең (2009-2010) зерттеу проблемасы бойынша әдіснамалық,

ғылыми, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы нақтыланып, теориялық тұрғыдан талданды. Жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеудің бастапқы жағдайын анықтауда зерттеу жұмысы жүргізілді.

         Екінші кезең (2010-2013) Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында іс

тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Оқу жоспарлары, бағдарламалар, педагогикалық, оқу-әдістемелік құралдар талданды, зерттеліп отырған тәрбиенің қалыптасу көрінісі нақтыланды, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны негізделіп, сынақтан өткізілді.

         Үшінші кезең (2013-2015) жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың қорытындылары шығарылып, эксперимент жұмысы бір жүйеге келтірілді, соның негізінде теориялық ережелер құрылды, эксперимент нәтижесінде алынған деректерді статистикалық өңдеу, тұжырымдау және қорытындылау жұмыстары жүргізілді.

         Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы. Зерттеудің негізгі қағидалары мектептің жалпы педагогика проблемалары бойынша өткізілетін семинарында және МӘК отырысында талқыланды. Сонымен қатар «Ең тамаша сынып жетекшісі» атты қалалық сайыстың теориялық бөліміне жіберіліп отыр.

        

         Негізгі бөлім.

         1. Білім мазмұны деп – жеке адамның ой-өрісін, дене тәрбиесін, адамгершілік – имандылық қасиеттерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын, мінез-құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстүрлер рухында тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сүруге дайындайтын ғылыми – білім, тәжірибелік, іскерлік және дағды жүйесін қалыптастыратын жадығаттарды айтады. Бұдан білім берудегі басты бағыт тәрбие болып табылатынын байқаймыз. Ол оқу мен даму жалпы үдерісіне біртұтас енген, педагогикалық іс-әрекеттің органикалық құрамы болуға тиіс. Соңғы жылдары шығарған тәрбие тұжырымдамалардың талдауы тәрбие мәселелерінің ішідегі ең өзектісі ретінде:

-         Азаматтық тұлғаның әлеуметтенуі;

-         Әлеуметтік белсенді төзімді тұлға қалыптастыруды атап көрсетті.

Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың еуразиялану идеясы бойынша: «қазіргі

заманғы тәрбиелі, мәдениетті адам – өзінде қазақстандық мінезі бар, дүниежүзі

мәдениетінің бір бөлігі ретінде қазақстандық мәдениетті құрметтейтін және бағалай білетін әлем адамы» деп көрсетті [14]. Бұл мақсатқа жетуде тәрбие құрылымы субъект-объектілік қарым-қатынастан, субъект-субъектілік қарым-қатынасқа өзгерді. Яғни, бала объект те, мақсат та, нәтиже де емес, ол үдеріске қатысушы; қоғамның, мектептің, ата-анасының, өзінің даму үдерісінің өзара іс-әрекетіне қатысушы. Сонда тәрбие үдерісі субъектілердің ортақ мақсатқа жетудегі бірлескен әрекеті деуге болады. Яғни, бала өскісі келеді, қоғам баланы толық құқылы мүшесі ретінде қабылдауға дайын және соны қалайды. Ал, ата-ана баласының өмірде жетістіктерге жетуін қалайды. Бұдан туындайтыны, олардың арасында субъектілік, серіктестік іс-әрекет қалыптаса алады.

         Тәрбие жүйесі: тәрбиелік кеңістіктен, тәрбиеге жас ерекшелік тұрғысынан келу арқылы тәрбиелік өзара  әрекет етуден; әлеуметтік серіктестіктің ұйымдастырушылық-мағыналық негізін құру арқылы құндылықтар құзыреттілігінен, балалардың өз-өздерін анықтау, аңғару, бағалауларынан тұрады. Тәрбиелік кеңістік дегеніміз – бұл ұйымдастыру «механизмі» болып педагогикалық оқиғалар қатары табылатын орта (Д.В. Григорьев, Л.И. Новикова, Н.Л.Селиванова). Тәрбиелік кеңістік – әр түрлі білім беру немесе т.б. мекемелер емес, ол – тәрбие кеңістігі. Тәрбиелік кеңістік субъектілері дара (бала, ата-ана, т.б.) және топтық болуы мүмкін. Тәрбиелік өзара әрекет – субъект-субъектінің бірлескен ойнау, оқу, еңбек арқылы қызметі (В.И.Загвязинский, Л.А.Левшин, Х.Лийметс) [18].

Тәрбиеде жас ерекшелікке қарау – бұл тәрбиенің табиғи сайлылық қағидасын нақтылау, демек тұлғаның даму заңдылығын есепке алу және пайдалану жүйесі, жас

ерекшелік бойынша топтардың әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктерін нақтылау. Әр жас барысында баланың шешетін міндеттерін шартты түрде былай топтауға болады:

-         табиғи мәдениеттілік міндеттер, олардың денсаулық құндылығын, салауатты өмір салтын, өз «денесіне» дұрыс көзқарасын, ерлік, әсемдікті қабылдауды қалыптастырады.

-         әлеуметтік мәдениеттілік міндеттер (азамат болу, отбасы болу, т.б.)

-         әлеуметтік психологиялық міндеттер (сана-сезімнің тұрақтануы, рефлексия...)

Өз заманында Гегель былай деген екен: «Баланың өзіндік өзгешелігін тек жанұясында ғана төзеді. Бірақ, баланың мектепке келуімен қатар өмірдің жалпыға бірдей тәртібіне бағынған, жаңа кезеңі басталады. Мұнда жаның не қаласа соны орындамай, жалпыға бірдей білімді игеруге, сол игеруді қалайтындай жағжайға келуі керек. Жанның бұлай өзгеруі – тәрбие деп аталады. Адам білімді болған сайын оның мінез-құлқындағыөзіндік кездейсоқ өзгешелік сирек көріне бастайды. Үйде бала жақсы болса да, жаман болса да оны жақсы көреді. Ал, мектепте бала өзінің маңыздылығын жоғалтады. Мұнда баламен, егер оның құндылығы, табысы қомақты болса ғана санасады. Мектепте оны тек жақсы көріп қана қоймай, оны сынайды, бағыттайды. Жалпы оны белгілі бір тәртіпке бағындырады. Осылай мектеп баланың жанұядан, азаматтық қоғамға өту өткелін құрайды». Бала дамуын бес кезеңге бөлуге болады. Әр кезеңнің тұлғалық және әлеуметтік қалыптасуы және тиісті тәрбие ортасы әр түрлі болады. 7-10 жас аралықтың негізгі сипаты оқушы. Бұл – баланың бойында әлі де балабақшадан шыға қоймаған, бірақ оқушыға тән ерекшеліктері де бар жасырын мүмкіндіктерге бай кезең. 7-11,12 жас баланың ең белсенді кезеңі. Бұл жастың бірінші сынағы – оқушы атану: оның өмірінде жаңа міндеттер, қарым-қатынастар, жаңа даму ортасы, жаңа іс-әрекет, жаңа әлеуметтену үдерісі пайда болады. Бастауыш сынып оқушысы, бұл – қоғамдық зат, оның референттік тобы – мұғалім (бұрын отбасы еді) болады. Негізгі іс-әрекет – оқу. Бұл жердегі тәрбиенің барабар тәсілі: мұғалім оқуды игеру үдерісінде құндылықтарды, нормаларды, ережелерді негізгі таратушы. Ал, оқушы бұл ережелерді қабылдап, мақсаттарды «мен және әлем» жүйесінде іске асырушы.

Құнды құзыреттіліктердің жалпы нұсқасы мынадай:

1)    Коммуникативтік құзыреттілік

2)    Мәдениеттанымдық құзыреттілік

3)    Оқу- танымдық құзыреттілік

4)    Ақпараттық – технологиялық құзыреттілік

5)    Тұлғалық өзін-өзі дамыту құзыреттілігі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 – Тәрбие жүйесінің компоненттері.

Бұл суреттен сыныптағы тәрбие жұмысы, мектептің тәрбие жұмысының бір құрамдас бөлігі екенін көреміз.

         Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп, олардың дүниетанымын жалпы адамзатты жоғары деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар; елін, жерін сүйетін ұрпақ өсіргіміз келсе, бүкіл қоғамдық дамудың негізін келешек ұрпақ тәрбиесіне бағыттауымыз қажет. Бұл жолда сүйенеріміз әр халықтың бір-біріне ұқсамайтын халықтық

мәдениеті мен ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі. Қалыптасқан әдет-ғұрып; дәстүрі; еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі. Ел басы Н.Ә.Назарбаев «Біз демократия мен нарықтық экономиканы принципті түрде жақтаймыз. Алайда, әр қоғамның өз ерекшелігі бар. Ел қалайда ескерілуге тиіс қайталанбас этномәдениетке, діни, тарихи қасиеттерге ие. Ал, енді кімде-кім мұны түсінбесе, кімде-кім елжандылық және рухани тұрғыда өз халқының мәдени кейпінде болмаса, онда ол өз тамырын ғана жоғалтып қоймайды, сонымен бірге одан кез-келген басқа мәдениет теріс айналады. Бұл тура мағынасындағы да, оның агрессияшыл көрінісі тұрғысындағы да мәңгүрттікке бағыттайтын тура жол» [14] - деп біздің қоғам үшін аса көкейтесті мәселе жөнінде орнықты пікір айтты. Әрбір азаматтың бойында отаншылдық сезімнің қалыптастырылуы жоғарыда айтылып өткен рухани мәңгүрттіктен сақтану, оның алдын алу шараларын қазірден бастаған жөн. Азаматтық тәрбие:

1)   Елжандылық тәрбие

2)   Құқықтық тәрбие

3)   Саяси саналықты тәрбиелеу

4)   Толеранттық тәрбие

5)   Интернационалдық тәрбиеден тұрады.

Бұдан, ізделінді тақырыптың, тәрбиенің азаматтық саласына жататынын көруге болады. Ғасырлар бойы қалыптасқан этнопедагогикалық озық дәстүрлерінің негізі – жан-жақты өзгеріп жатқан көп ұлтты қоғам жағдайында адам факторы белсенділігін арттырудың, әлеуметтік экономикалық даму үрдісін әлемдік деңгейге көтерудің, тәуелсіз мемлекетті қорғаудың басты құралы – қазақстандық патриотизм. Адам патриоттық ұғымын, мінез-құлқын психологиялық және моральдық тұрғыдан  дайындаса, ол отаншыл сезімнің орнығуының басты шарты болып табылады. Оның негізгі көзі «старт алаңы» болып саналатын отаншыл сезімнің табиғи генезисі – ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың тәлім тәрбиесі, сана мен дәстүрлері. «Дүниетану – өзіңді танудан басталады» деген даналық қағида халқымыздың өткен өмір шежіресін, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа қанымен, рухымен берілген тәлім-тәрбиесін кейінгі ұрпаққа жеткізу, оны бойына сіңдіру – біздің негізгі міндетіміз. Көпұлтты қоғамның қазіргі дамуында «Қазақстанда патриотизм бар ма, қазақстандық патриотизмді қалай қалыптастырамыз?» деген салмақты сауалдарға берілген мәнді жауапты әлемдік көз қарастардың, саяси идеялардың этнопедагогикалық қайнар көзінен іздеу қажет дер едім.

         Жеке тұлғаны жан-жақты дамытатын тәрбие саласының бірі құқықтық тәрбие. Құқықтық тәрбие берудің мақсаты – еліміздің заңдары мен тәртіп ережелерін сыйлау, оны орындау, жастарды азамат ретінде отаншылдыққа баулу, еліміздің материалдық және рухани байлығын үнемді пайдалануға, оны байытуда адал еңбек етуге тәрбиелеу. Жастарды қиянат, зорлық-зомбылық, қылмыс жасауға араласуының жолын кесу, алдын алу жұмыстарын жүргізу, бауырмалдыққа, мейірімділікке, ізгілікке бағыттау. Бұл ретте «Заңға бағынышты азамат қалыптастыру» сабақтарының ролі зор.

         Саяси саналықты тәрбиелеу және толерантты тәрбие заман талабына сай туындап отырған тәрбие түрі. «Қазақстанның басты байлығы – тыныштығы мен ынтымағы». Қазақстан – көп ұлтты, көп дінді, көп тілді ел. Республикадағы барлық

ұлттар мен ұлыстардың ортақ мүддесі жүзеге асу керек. Сонда ғана осы байлықты

сақтай аламыз. Ол үшін: «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дегендей, бала жастан сол байлық қайдан келді, оны қалай сақтай білу керектігін айту керек, соған тәрбиелеу керек. Бұдан барып интернационалдық тәрбие мақсаты да туындайды.

         Толеранттық тәрбиенің бір нышаны гуманды не адамгершілік тәрбиесі ме деп ойлаймын. Адам зұлымдыққа немқұрайлы қарамау керек. Оған қарсы күресу керек. Бірақ, бұл күрес «қанға – қан, жанға – жан» дегендей сипатта болмау керек. Ол рухани келісім арқылы, гуманды іс-әрекет арқылы жүзеге асу керек. Қазақстан – демократиялы мемлекет. Бұл жамылғыны жамылып кейбіреулер адамдардың сана-сезімін билеп, әртүрлі діндерді уағыздай отырып, секталар ұйымдастырып жүр. Ондай секталарға әсіресе жағдайы, жай-күйі келмей жүрген адамдар және психологиясы тұрақсыз балалар тез өтіп жатыр. «Ақиқат маңдайыңа тимей, санаңа сіңбейді» деген сөз бар. Сондықтан қазіргі заман талабынан туындап отырған тәрбиенің бір саласы саяси саналықты тәрбиелеу. 

         2. Тәрбиенің іске асыру механизмі тәрбие іс-әрекетінің екі деңгейлі кешеніне сүйенеді:

-         тәрбие ойын, оқу, оқу-кәсіптік іс-әрекеті; 

-         тәрбие «бала-бала», «бала-ересек» коммуникативтік іс әрекет үдерісі.

Оқыту жүйесінде оқу, сабақ үдерісінде іске асырылған тәрбие міндеттері үнемі ерекше көрінеді. Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, тәрбиелеу, онымен қоса рухани өмір көркем әдебиеттен басталады десек артық емес. Қазіргі кезде әдебиеттік оқу пәнінің негізгі мақсаты тек шығармамен танысып, сұрақ-жауап алу емес, оқушының сана сезіміне әсер ету. Оқушыдан жан-жақты тәрбиелі азамат жасап шығарам десең, оны «Кітап әлеміне» енгізу керек. Кітап – досың, ақылшың, ұстазың, тәрбиешің бола алады. Бала кітабымен , ойымен, ой толғанысымен жеке қалуға тырысуы керек. Бұл ойдың, сезімнің, көзқарастың, нанымның өзін-өзі тәрбиелеуі. Бұл ретте отбасы тәрбиесінің де қосар үлесі көп болады. Сондықтан әр тоқсан сайын демалысқа кеткенде оқушыларға үш шығарма оқып, «оқырман күнделігін» толтыруларын тапсырам. Демалыстан келгеннен соң арнайы бір сабақтан тыс уақытымызды сол күнделік арқылы оқыған шығармамызды басқа балаларға жарнамалаймыз және өзіміздің тапқан бір жаңалығымыз болса (күнделік жүргізу ретін бала өзі таңдап алады) таныстырып отырамыз.

         Қазақ халқының ертеде жасаған мәдени мұрасының бірі – халық ауыз әдебиеті. Көркем сөз өнерінің шынайы үлгісі – аңыз әңгімелер мен философиялық түйінге құрылған шешендік сөздер. Кестелері келісті мағынасы күшті мәні бар шешендік сөзді жаттап, көңілге түйіп алу үшін сабақтағы бар мүмкіншілікті пайдаланып қалу керек. Бұл жерде мұғалімнің жаңашылдығы мен инновациялық – креотивті технологияларды қолдануы көп әсерін береді. Мен жұмысымда ұжымдық оқыту әдістерін мен проблемалық оқыту әдістерін кеңінен пайдаланам. Соңғы кездері СТО жобасы бойынша оқыту әдістерінде қолданып жүрмін. Сонымен қатар П.М.Эрдниевтің «ірі блоктар» идеясы, С.Н.Лысенкованың «алдын-ала тапсырма беру», мектептің құрылуы мен дамуы, тыныс-тіршілігін және оның қоршаған ортамен, қоғаммен байланысын көрсетіп кеткен өзіміздің Ы. Алтынсарин еңбектерінен үйреніп қолданарымыз көп. Әрбір әдебиеттік оқу сабағынан кейін балаларда бір ой не сұрақ туындайды. Мұндай жағдайда сабақтан тыс пікірталастар,

дебаттар, әртүрлі шағын шығармалар оқу, әңгімелесулер өтіп тұрады. Егер сабақтан

Кейін балада еш сұрақ не ой тумаса, онда мұғалім баланың сезіміне, санасына еш әсер ете алмады деген сөз. Тәрбие өзінің қуатын әлемнің әрбір құбылысынан алуы керек. Олай болса, кез-келген оқу пәні балалардың елжандылығын азаматтығын қалыптастыру құралы бола алады. Мұғалім сабақты жан-тәнімен беріле оқытуды, бала жанына әсер ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Үлкен адам қай жерде болмасын өзі рухани белсенділік танытатын болса, сол арқылы тәрбие бере алады. Сабаққа дайындалғаннан бастап мұғалім осы сабақта балалардың қандай құндылық туралы білуі керектігін нақты айқындап алуы керек. Соңынан мақсатқа жеткенін тексеруі қажет, яғни рефлексия болуы керек. Кей оқушылар мұндайда қиналып жатады. Ондайда балаға сурет салғызамын. Әрбір құндылық өз бойында бірқатар тәрбиелік ұғымдарды сақтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 – Патриоттық тәрбие кеңістігі.

Бір ғана патриоттық тәрбие кеңістігіне қарай отырып бірнеше тәрбие салалары бір

біріне ұштасатынын көреміз. Бұл жерде адамгершілік тәрбиесі, құқық, отбасылық,

еңбекке баулу, т.б. тәрбие салалары бойынша бағыттарды байқаймыз. Әр сабақта

азаматтық тәрбиенің біреуін ғана алып, әдістер мен тәсілдердің бәрін оны жан-жақты ашып көрсетуге пайдаланған жөн. Бұл орайда айтқым келгені: әр сабақта қандай болмасын бір азаматтық міндеттерді өз ой елегінен өткізетін «ояту әрекетін» қолданамын:

1.     Тыныштықта отыру

2.     Жағымды ойларға бейімдеу

3.     Үлгі аларлық оқиғаларды, нақыл сөздерді, жырларды, ертегілерді тыңдау және талқылау

4.     Ән мен музыка тыңдау

5.     Сурет салу

Осы әрекеттердің кез-келгенін сабақтарда тәрбие мәселесін шешудің бір тәсілі ретінде қолдануға болады.

         Бүгінгі таңда үлкендерге балалардың ынтасы мен назарын өзіне аударуға қол жеткізу оңайға соқпайды. Баланың тәрбиелік тағылымына кері әсер етуші факторлар көп (телевизор, интернет, т.б.). Құр сөзбен оларды тәрбиелей алмайсың. Оларға барлығы іс жүзінде көрнекі болуы керек. сондықтан сыныптан тыс уақытты ұйымдастыруда мұғалім барынша тапқырлық танытқаны жөн. Балалар лоарға қатысуға құмартып тұратындай және оның жалғасын асыға күтетіндей дәрежеде етіп өткізу керек. Спорт, табиғатқа серуен, пікірталастар,әсерлі әңгімелер, мұражайға, театрға не концерттерге бірге бару, театрланған сабақтар – осының баолығы тәрбие үшін тамаша құралдар. Тәрбиелеудің мақсат, міндетін, мазмұнын, бағыттарын анықтап, оны орындаудың бірізді жүйесі жасалғанымен, сынып жетекшісі негізгі әдістер мен формаларды тиімді пайдаланбаса тәрбие жүзеге аспайды. Әдіс - алға қойған мақсатқа жету жолы. Яғни, тәрбие міндеттерін орындау үшін жасалған сынып жетекшісі мен тәрбиеленушілер ұжымының өзара байланыс әрекетінің жолы. Тәрбие әдістерінің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты, оларды классификациялау тек шартты түрде болмақ:

1.     Сендіру әдісі. Олар: әңгіме, әңгімелесу, лекция, пікірталас, түсіндіру, көз жеткізу, нандыру, иландыру.

2.     Іс әрекетті ұйымдастыру. Олар: үйрету, жаттығу, машықтану.

3.     Мадақтау; жазалау – бұлар әділ болса, оқушылар сезіміне күшті әсер етеді.

4.     Ынталандыру. Бұл – мадақтау әдісімен тығыз байланысты.

Тәрбие ісі сан түрлі формада ұйымдастырылуы мүмкін. Тәрбиенің ұйымдастыру формасы дегеніміз – тәрбие үдерісін ұйымдастыру түрлері. Балаға сөзден гөрі іспен үлгі болу керектігін айтып өттік. Екінші сыныпта батырлар күніне орай «Саған сенемін, сүйікті әкешім!» атты сынып сағатын өткіздік. Өйткені қоғамда бала тәрбиесінде әкенің ролі төмендеп тұр. Бұл сынып сағаты жарыс түрінде өтті. Оған  сыныптағы барлық ұлдардың әкелері қатысты. Ал, қыздардың әкелері эксперт

болды. Бұл сайыста Бектенәлидің әкесі көп жарыстарға қатысқанымен сондай бір

қомақты жеңіске жетпеді. Кейбір ұлдардың әкелері тіпті сайысқа да қатыспады. Аз жарысып, бірақ қомақты табысқа жеткендері де болды. Осы сынып сағатының акяғында ең жоғарғы жеңіс туы сол Бектенәлидің әкесіне берілді. Бұл жерде жарыс емес, бастысы әкесі баласының шексіз сеніміне ие болған адам ретінде, баласының сенімін ақтаймын деп жанталасқан әке ретінде жүлдеге ие болды. Басқа әкелерге де әртүрлі деңгейде атап тұрып жүлделер берілді. Осы сайыс барлық ата-аналарға ұнады. Олардың барлығы да әртүрлі ойда кетті деп ойлаймын. Бұл сайыста тәрбиеге қатысушы жақтардың барлығының өзін-өзі тәрбиелеуге тұрарлық сабақ болды деп ойлаймын. Бірінші сыныпта «Армысың, Наурыз!» тәрбие сағатын өткіздік. Мұнда барлық балаға ата-аналарымен бірге Наурыз мерекесіне байланысты салт дәстүрлерді жинау, орындау, мерекені дәл солай өткізу мақсаты қойылды. Дайындық өте қызу, мереке өте тамаша өтті. Балалармен бірге үлкендер де осы мерекеге байланысты салт дәстүрлермен танысып, таңғалысты. Қазақ – ырымшыл  халықпыз. Әркім өздеріне керектісін түртіп алып жатты.

         Бұдан басқа: әртүрлі клубтар, ғылыми қоғамдар, мәдениет университеттері, мектептегі көркем-өнер театры, студиялар, алқалы жиындар, жарыстар, саяси хабарлар, тақырыптық кештер, кездесулер, концерт қою, т.б.

         Саяси хабар тәрбие жұмысының ең көп тараған формасы. Оның екі түрі бар: шолу және тақырыптық мәдени саяси хабар. Сыныпта тақырыптық мәдени – саяси хабарлама ретінде өтіп жүрді (алдыңғы бітіріп кеткен сыныпта). Онда әр оқушы репортер, саяси хабаршы сол репортерлердің хабарламаларын жинап өңдеуші және жүргізуші болды. Балалар өте белсенді болды. Осы жұмыстағы ең бір жақсы көмекшің газет болды. Біріншіден, оқушыларды саяси оқиғаларға қатынастыра аласың. Екіншіден, жазылған мақалалар жайында түрлі пікірталастар, балалардың сұрақтары жаңа тақырыптарға түрткі, қызықты істер ұйымдастыруға себепкер болады.

         Біздің сыныбымыздың «Айналайын» атты би тобы және домбырашылар ансамблі бар. Жеке дауыста ән салатын екі әншілеріміз бар. 2013 жылы 8 наурыз мерекесінде облыс әкімінің аналарды құттықтау қайырымдылық концертінде өнер көрсеттік. Мектепшілік кез-келген шараларда  ансамбльмен, би тобымызбен, жеке әншілерімізбен өнер көрсетіп жатамыз.

 

 

        

 

 

 

 

Сынып оқушыларының бос уақыты тығыз ұйымдастырылған: 1 – би, 2 – домбыра,   3 – көркем сурет, 4 – хорда ән айту, 5 – вокал өнері бойынша үйірмелерге қатысатын балалардың пайыз көрсеткіші.

         3. Ата-аналардың өз балаларының жан дүниесін жақсы түсінуі, оларға отбасында дұрыс та тиімді тәрбиелік орта тудыру үшін, бала тәрбиесіне қатысты білімі мен біліктерін ұдайы көтеріп отыруы қажеттілігін өздері түсінуі тиіс. Сол үшін де мектептің, сынып жетекшісінің ата-аналармен педагогикалық жұмыс жүргізуі, оның бағытын дұрыс ұйымдастырып отыруы міндеттеледі. Ол мұғалімдердің ата-аналармен кездесуін, ата-аналар жиналысын ұйымдастыру, ата-ана комитетін құру, ата-ана белсенділерімен жұмыс істеу, ата-аналар үшін әңгімелер

мен дәрістер ұйымдастыру, маслихат өткізу секілді жұмыстар барысында

Жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру арқылы білім беру үрдісінің субъектілерін адамгершілікке, елжандылыққа, Отаншыл болуға тәрбиелеу

атқарылады. Мысалы екінші сыныптың ΙΙΙ тоқсанының ортасында өткен «ΙΙΙ тоқсан синдромы» атты сынып жиналысы СТО жобасы әдістерінің көмегімен өте қызықты өтті. Жалпы баланың сабақтағы үлгерімі; мектептің, сыныптың қоғамдық өміріне араласуы сынып жетекшісінің ата-анамен қарым-қатынасына, бірігіп жұмыс істеуіне тікелей байланысты екенін қазіргі әке мен шешелер түсінуі керек. Ал, біздің сыныптың ата-аналары осы қағиданы толық құптап, бәріміз бірге тізе қосып жұмыс атқарып келеміз. Осыдан барып менің ізделінді тақырыбымның мынадай моделін жасадым:

 

 

 

 

Рефлексивтік өзін-өзі тәрбиелеу технология сы

Азаматтық тәрбие беру үшін және жағдаятты модельдеу үшін, жауапкерші лікті іс жүзінде көрсету үшін тәрбие орта сын құру.

Әлеуметтік құндылықтар жағдаяттарын құру әдісі, әлеуметтік тапсырмаларды шешу

Позитивті жағдаяттарды құру әдісі

Жағдаяттық ойындар құрастыру және құру технологиясы

Баланың субъективтік, азаматтық белсенділік технологиясы

Мектеп аясында баланың жауапкершілігін іс жүзінде көрсетуге мүмкіндік жасау.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

 

Қорытынды. Бала десе елжіреп, еміренбес жүрек болар ма? Бала – адамның бауыр еті, қолқа жүрегі. Осы келешек ұрпақты тәрбиелеуде отбасының және мектептің алатын орны өте зор. Бүгінгі таңда болып жатқан өміріміздегі өзгерістерге байланысты ұстаздар мен ата-аналардың бала тәрбиелеудегі жауапкершілігі еселеп арта түсуде. Сонымен қатар елдегі барлық мәдениет мекемелері, өнер ұйымдары түгел ат салысып, мемлекет тарапынан көп қамқорлық жасамаса түпкі нәтижеге жету қиын екені сөзсіз. Тәрбие – бітіп бермейтін кең ауқымды үдеріс. Н.Ә.Назарбаев «Әрбір адам бала кезінен: Қазақстан – менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген қарапйым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн» деген.

Еңбек етсем, ертеңгі

Бақытыма сенемін!

Мақсатыма жеткізер

Уақытыма сенемін!

Достық іс пен қасты да

Жеңеріме сенемін!

Ақыл, сана, білім мен

Өнеріме сенемін!

Арым – таза, ақ көңіл

Адалдыққа сенемін!

Абыройлы ақ ниет

Адамдыққа сенемін! – дегендей болашаққа, жас ұрпаққа сеніміміз зор болсын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР

1.     Аманошвили Ш. А. Здравствуйте, дети!: Пособие для учителя. // М,: Просвещение. – 1988. – 208с.

2.     Андреев Ю. А. Откровенный разговор: КН. для учащихся. // М,: Просвещение. – 1986. – 112с.

3.     Аникеева Н. П. Воспитание игрой: Кн. для учителя. // М,: Просвещение. – 1987. – 143с.

4.     Әбенбаев С. Ш. Сынып жетекшісі: Оқу – әдістемелік құрал. // Алматы: Дарын. – 2004.

5.     Баширова Ж. Р. Педагогикалық технологиялар арқылы оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Оқу – әдістемелік құрал. // Алматы: Қазақ Университеті. – 2003.

6.     Бердібеков С. К. Мектепте азаматтық білім беру жүйесі. 1 бөлім. // Алматы: Білім. – 2001.

7.     Игенбаева Б. Қ. Мен – адаммын: Жеке адамның рухани адамгершілігін дамытуға арналған құрал. // Алматы: Дәуір. – 2000.

8.     Илюсизова С. М. Учитель и ученик: проблемы взаимоотношений. // Алматы: Мектеп. – 1989.

9.     Иманбекова Б. И. Мектептегі ғылыми – әдістемелік жұмыс. // Алматы: – 2003.

10.  Максименко Н. А. Дарите детям любовь: материалы в помощь классному руководителю. Лекций для родителей. // Волгоград: Учитель. – 2006.

11.  Максименко Н. А. Спутник классного руководителя. 1 – 4 классы. // Волгоград: Учитель. – 2007.

12.  Назарбаев Н. Ә. Қалың елім қазағым. / құраст. Қ. Әлімқұлов, С. Балғабаев, М. Қасымбеков, Қ. Найманбаев. // Алматы: Өнер. – 1998.

13.  Образцова Т. Н. Психологические игры для детей. // М.: ООО «Этрал», ООО «ИКТЦ «Лада»». 2005.

14.  Рогов Е. И. Психология человека. // М.: Гуманист. Изд. Центр Владос. – 1999.

15.  Шығыс Қазақстан білім беру ұйымдарындағы тәрбие бағдарламасы 2006-2011. // Өскемен: ШҚО БАИ. – 2006.