Таабырын, Иван Гоголев айымньыларынан

• 1 слайд

  Таабырын –
  тыл-өс,
  муударас дьикти музейа.
  И.М.Гоголев
  

• 2 слайд

  И.М.Гоголев 1930 сыллаахха тохсунньу 18 кунугэр тереебутэ.
  

• 3 слайд

  А5ата Михаил Николаевич Гоголев учуутал идэлээх.
  Чочу нэьилиэгин бастакы урдук уерэхтээ5э.
  

• 4 слайд

  Ийэтэ Анна Федотовна Гоголева, 6 о5о тапталлаах ийэтэ.
  

• 5 слайд

  Эбээ Огдооччуйа таабырыннара
  

• 6 слайд

  
  
  
  
  
  Маңан алааска хара туора5ы ыһан аһыыр дьон бааллар үһү.
  

• 7 слайд

  Көппөрөөк күтүөт көппөкөччүйэн киирэн орон анныгар саһан хаалар үһү.
  

• 8 слайд

  Тукаам, били иһигэр таңастаахпыт, таһыгар эттээхпит, со5уруу дойду сул туруйатын сотото?
  

• 9 слайд

  Кутуругунан суруйар тимир күүдээхпин көрдүөм этэ…
  

• 10 слайд

  Уот иннигэр ойуоккалыыр хара ытым ханна эрэ буолла?
  

• 11 слайд

  Сэлээппэтин сэгэтэ-сэгэтэ ыллааччыбыт хайаста?
  

• 12 слайд

  Хаары хаһааччы Мутукаан эмээхсиммин ханна уурдум этэй?
  

• 13 слайд

  Бурдьугунуур-бурдьугунуур да хаһан да оргуйбаппытын оңоруо этибит?
  

• 14 слайд

  Оччо5о, мин ытырар уолбун, эргичийэр уолбун булан лэппиэскэлиим…
  

• 15 слайд

  О5онньоор, били түүнү быһа сытан, күнү быһа үңэн тахсаргын то5о суол ааныгар бырахтың?
  

• 16 слайд

  Тимир кытыллаах, сырдык уулаах, сыа балыктаах дьэңкэ бай5ал баар үһү
  

• 17 слайд

  Түүлээх хааһах иһигэр хостоотор бараммат баар үһү
  

• 18 слайд

  Норуот таабырыннара.
  Иван Гоголев музей дьиэтэ.
  

• 19 слайд

  
  И.М. Гоголев 1930-1998 И.М. Гоголев музей-дьиэтэ
  
  И.М.Гоголев төрөөбүт алааһа Быыттый
  
  

• 20 слайд

  Саха Республикатын үөрэ5ин министерствота
  Бүлүү улууһун үөрэ5ин управленията
  И.М.Гоголев аатынан Чочу орто оскуолата
  

• 21 слайд

  - Икки өттүнэн сүүстээх баар үһү.
  - Дьиэлээх хотун муннукка турар үһү.
  
  

• 22 слайд

• 23 слайд

  - Хатыңтан хааннаах, сылгыттан сыһыаннаах, талахтан таайдаах.
  - Киһиттэн кииннээх, хатыңтан хааннаах, үөттэн үөстээх, сылгыттан
  сыдьааннаах баар үһү.
  
  

• 24 слайд

• 25 слайд

  - Уу аһылыктаах, уот олбохтоох баар үһү.
  

• 26 слайд

• 27 слайд

  Үтүө киһи өттүгүнэн үүттээх үһү.
  - О5ото эмтэ5инэ айа5ын атар баар үһү
  - Ытырбат –үрбэт, дьиэ5э киллэрбэт.
  

• 28 слайд

• 29 слайд

  - Тимир киһи уотунан хотуолуур үһү.
  - Тойон киһи сорунан турда5ына, иннинэн туох да барбат үһү.
  - Эркиңңэ эр хоһуун турар үһү.
  

• 30 слайд

• 31 слайд

  Күн тура – тура өрө5өтүн ититэр баар үһү.
  

• 32 слайд

• 33 слайд

  - Ата5а суох хаамар, илиитэ суох суруйар баар үһү.
  - Хара о5ус сири сүргүйэн иһэр үһү.
  

• 34 слайд

• 35 слайд

  Сата5ай кынаттаах сата кыыл, бүтэй кынаттаах бөтүүк кыыл баар үһү.
  - Илиитэ суох да тутар, ата5а суох да хаамар, кынаттаах да ккөппөт баар үһү.
  - Уу иһигэр оботтоох Уйбаан баар үһү.
  

• 36 слайд

• 37 слайд

  - Үөһээ өттө дьөлө5өс, аллараа өттө аһа5ас, оттон ортото уу да уот баар үһү.
  - Иһэ уот, ортото уу, таһа тимир.
  
  

• 38 слайд

  Биир о5ону кэриччи илиилэригэр ылаллар, баһыттан убуруулар үһү.
  - Балчыр о5о бар дьону быһа маанылыыр.
  - Биэстээ5иттэн бэйбириэт сонноох, уоннаа5ыттан ойуулаах сонноох баар
  үһү.
  - Күрүөх дьону күндүлүүр Күөкэримэ кө5өччөр баар үһү.
  

• 39 слайд

• 40 слайд

  Таабырыннар уонна Иван Гоголев хоһоонноро.
  

• 41 слайд

  - Күн сирин көччүтэр көрдөөх ырыалаах Күөрэли эрилик баар үһү.
  

• 42 слайд

• 43 слайд

  - Киэң эрили алаа харахтаах, күөл сэбири албын кулгаахтаах, то5ута тардыах тордуох тумустаах, батарыта харбыах ба5ыыр тыңырахтаах, түүн үөһүгэр, тыа иһигэр күлэн күһүгүрүүр баар үһү.
  - Хара5ынан сүдьү куһа5ан: хараңа буолла5ына харахтанар, сырдыкка сытыйан түһэр баар үһү.
  

• 44 слайд

• 45 слайд

  Хаххан
  Хара5а алаарыйан
  Улахан,
  Хараңа5а эрэ көрөр
  Бу көтөр.
  Көрбөт эбээт күтүрүң
  Күнүһүн,
  Балай буолар сырдыктан
  Хаххан.
  Күн сирэ үчүгэйин
  Кэрэтин
  Билбэт буолан эрэйдээх
  Киңнээх.
  

• 46 слайд

  Хотой
  Кимнээ5эр да5аны
  Ыраа5ы көрөбүн,
  Кимнээ5эр да5аны
  Үрдүгү көтөбүн.
  Арай мин сырсаммын
  Сиппэппин куруутун
  Дьон ба5а санаатын,
  Дьон үтүө дьулуурун.
  

• 47 слайд

• 48 слайд

  - Халдьаайыттан харахтыыр баар үһү.
  - Хоро кыыһа хороонноох үһү.
  

• 49 слайд

• 50 слайд

  
  - Муос сонноох Мохчоохоон о5онньор баар үһү.
  - Көмүс сонноох Көөдөкөөн о5онньор баар үһү.
  
  

• 51 слайд

• 52 слайд

  - А5ыс киһи буор хаһар, түөрт киһи охсуһар, икки киһи илбийэр.
  - Муос хайалар охсуһар тыастара лап-лаһыгырас буолар үһү.
  

• 53 слайд

  - Ампаарга алтан солуур кытара сытар үһү.
  - Күөл түгэ5эр көмүс биһилэх сытар үһү.
  - Умайар – умайар да бүппэт баар үһү.
  

• 54 слайд

  Барыгытыгар махтал!!!
  

Уруок темата: Таабырын – норуот муудараһа.

Сыала-соруга:

·        Өйү эрчийии; ырытар, толкуйдуур сатабыллары сайыннарыы

·        Тыл саппааһын байытыы

·        Уус-уран тылга бол5омтону уурары ситиһии

·        И.М.Гоголев айымньыларын кытта билсиһии, музейдары пропагандалааһын.

I.                  Киирии тыл.

Ханнык эмэ көстүүнү тугунан эмэнэн сыһыаннаан, таайтаран этэри таабырын диэн ааттанар. Сурук-бичик суо5уна таабырын тылынан киһиттэн киһиэхэ, көлүөнэттэн көлүөнэ5э, сиртэн сиргэ тар5анан испитю

Дьон былыр-былыргыттан айыл5а араас көстүүлэрин билиэхтэрин ба5араллара, кинилэргэ сөптөөх быһаарыылары биэрэргэ дьулуһаллара. Ити ба5а санаалара таабырыннарга эмиэ этиллэрэ. Холобур, күнү «Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар үһү», этиңи «Аан дойду атыыра кистиир үһү, улуу дойду о5уһа мөңүрүүр үһү» диэн таабырынныыллара.

Таабырыны ким барыта айар, кини киһи өйүн-санаатын, фантазиятын сайыннарар, дьүһүннээн, баай уобарастаан толкуйдуурга эрчийэр, мындыр, сылык, булугас-талыгас, өйдөөх оңорор.

II.               Эбээ Огдооччуйа таабырыннара.

Иван Гоголев эбээтэ Евдокия Васильевна Гоголева. Иван Михайлович кини туһунан бэрт истиңник ахтара: «Эбэм Огдооччуйа эмээхсин олус үтүө майгылаах, наһаа ыалдьытымсах, аһыныгас, айыы далбар эмээхсин этэ. Араас да сэбэрэлээх, араас да быһыылаах-майгылаах дьон ыалдьыттыылара, кинилэр сэһэннэрин мин чуумпуран олорон иһиллирим. Ону көрө-көрө: «Наһаа да көрсүө о5о», - диэн сорохтор хайгыыллара. Эбэм миигин амарахтык одууласпахтыыра уонна: «Мантың наһаа сытыы бэдик, сэһэн эрэ истэригэр көрсүөтэ киирэр», - диэт мичээрдиирэ. Мин ону бигэргэтэрдии сэһэннэрин бүтүүтэ тилир гынан хааларым…

Эбэм хаһан эрэ олорон ааспыт ураты дьон тустарынан олус үчүгэйдик кэпсиирэ, кинилэр хайдах туттубуттарын, хайдах саңарбыттарын үтүктэрэ. Киэһэ оһох иннигэр талах олоппоско олорон, тымтык тыыра-тыыра остуоруйалыыра, таабырынныыра. Эбэм остуоруйаларын истэ охсоору мин киэһэ буоларын күүтэрим.. Эбэм остуоруйаларын, таабырыннарын, өһүн хоһооннорун о5о сылдьан истибэтэ5им буоллар, суруйаачы быһыытынан, арааһа элбэ5и сүтэриэм этэ..»

 «Хара кыталык» диэн романыгар Огдооччуйа эмээхсин прототиба: «Бу мындыр эмээхсинтэн абырамматах киһи бу улууска суох буолуо. Кини сүөгэйдээх хойуу чэйин испэтэх, минньигэс алаадьытын сиэбэтэх а5ыйах ини».

Бу айымньыга Хабырыыс Огдоочуйа эмээхсин таабырыннарын суруйар. Хас биирдиилэрэ өй-санаа алыптаах кустуктара… Кинилэр кустук курдук араас өңүнэн аралыйа оонньууллар. Таабырын – бу тыл-өс, муударас дьикти музейа.

Огдоочуйа эмээхсин көмүлүөк оһо5ун аттыгар, холумтанын таһыгар олорон эрэн Хабырыыһы кытта таабырынынан кэпсэтэр. (Холумтан – саха оһо5ун иннигэр уот отторго, ас буһарарга анаан буорунан симэн оңорор үрдэтии, көмүлүөк оһох – эргиирэ суох туруору үөлэстээх, иннэ аһа5ас сими оһох (харда5аһы туруору уран оттуллар).)

Чэйиң эрэ, эбээ Огдоочуйа таабырыннарын таайан көрүң эрэ.(Сүрүн ыйытыы: хантан биллигит, хадах таайдыгыт?)

Маңан алааска хара туора5ы ыһан аһыыр дьон бааллар үһү. (тэтэрээт, буукубулар)

- Тукаам, таай эрэ, Көппөрөөк күтүөт көппөкөччүйэн киирэн орон анныгар саһан хаалар үһү. (Ити эн ааны аһааккын кытта дьиэ5э киирбит тымныы салгын).

- Тукаам, били иһигэр таңастаахпыт таһыгар эттээхпит со5уруу дойду сул туруйатын сотото? (чүмэчи).

- Кутуругунан суруйар тимир күүдээхпин көрдүөм этэ… (Ээ, иннэни мин уолукпар анньа сылдьабын..).

- Уот иннигэр ойуоккалыыр хара ытым ханна эрэ буолла? (Үөттүрэх ити оһох чанчыгар турар дии..)

- Сэлээппэтин сэгэтэ-сэгэтэ ыллааччыбыт хайаста? (Чаанньыкпыт дуо? Сотору оргуйуо.)

- Хаары хаһааччы Мутукаан эмээхсиммин ханна уурдум этэй? (Ытык ити кыраада5а турар..)

- Бурдьугунуур-бурдьугунуур да хаһан да оргуйбаппытын оңоруо этибит? (Ол күөччэ5и мин күөччэхтээтим..)

- Оччо5о мин ытырар уолбун, эргичийэр уолбун булан лэппиэскэлиим… (Ытарчалаах хобордоох ити холумтаңңа..)

- О5онньоор, били түүнү быһа сытан, күнү быһа үңэн тахсаргын то5о суол ааныгар бырахтың? (Ээ, татат, сүгэбин, кырдьык, сатамньыта суох уурбуппун )

- Тимир кытыллаах, сырдык уулаах, сыа балыктаах дьэңкэ бай5ал баар үһү (хобордоох, алаадьы).

- Үтүө киһи өттүгүнэн үүттээх үһү.

- О5ото эмтэ5инэ айа5ын атар баар үһү (күлүүс).

- Түүлээх хааһах иһигэр хостоотор бараммат баар үһү (киһи өйө-санаата).

III. Норуот таабырыннара. Иван Гоголев музей дьиэтэ.

Былыргы таабырыннартан норуот оло5ун, үлэтин-хамнаһын, туттар сэбин-сэбиргэлин, дьарыгын, о.д.а. билэбит. Билигин саңа олох хаамыытынан, сайдыытынан саңаттан-саң таабырыннар айылла тураллар.

Былыр кыһын киэһэ эрдэ хараңарар, уот суох, онон эрдэ утуйаллар, утуйуохтарын иннинэ холумтан оһох иннигэр олорон таабырыннаһаллар, остуоруйалыыллар, олоңхолууллар этэ.

Бүгүн биһиги эмиэ өбугэлэрбит үгэстэринэн таабырыннаһыахпыт.

И.М.Гоголев музей –дьиэтин уонна И, Гоголев аатынан Чочу нэһилиэгин историятын музейын экспонаттарын кытта таабырынынан билсиһиэхпит.

- Күннэтэ күүһэ сөллүбэт (өһүллүбэт) аты миинэллэр үһү.

- Икки өттүнэн сүүстээх баар үһү.

- Дьиэлээх хотун муннукка турар үһү.

                                                                         (көмүлүөк оһох)

- Хатыңтан хааннаах, сылгыттан сыһыаннаах, талахтан таайдаах.

- Киһиттэн киннээх, хатыңтан хааннаах, үөттэн үөстээх, сылгыттан 

   сыдьааннаах баар үһү.

                                                                     (туос иһит)

- Уу аһылыктаах, уу олбохтоох барр үһү. (Чаанньык)

- Үтүө киһи өттүгүнэн үүттээх үһү.

- О5ото эмтэ5инэ айа5ын атар баар үһү

- Ытырбат –үрбэт дьиэ5э киллэрбэт.

                                                        (күлүүс).

- Тимир киһи уотунан хотуолуур үһү.

- Тойон киһи сорунан турда5ына, иннинэн туох да барбат үһү.

- Эркиңңэ эр хоһуун турар үһү.

                                                     (саа)

- Күн тура – тура өрө5өтүн ититэр баар үһү.

                                                     (өтүүк)

- Ата5а суох хаамар, илиитэ суох суруйар баар үһү.

- Хара о5ус сири сүргүйэн иһэр үһү.

                                                 (суха)

- Сата5ай кынаттаах сата кыыл, бүтэй кынаттаах бөтүүк кыыл баар үһү.

- Илиитэ суох да тутар, ата5а суох да хаамар, кынаттаах да ккөппөт баар үһү.

- Уу иһигэр оботтоох Уйбаан баар үһү.

                                                     (илим, туу)

- Үөһээ өттө дьөлө5өс, аллараа өттө аһа5ас, оттон ортото уу да уот баар үһү.

 - Иһэ уот, ортото уу, таһа тимир.

                                                                                 (сылабаар)

- Биир о5ону кэриччи илиилэригэр ылаллар, баһыттан убуруулар үһү.

- Балчыр о5о бар дьону быһа маанылыыр.

- Биэстээ5иттэн бэйбириэт сонноох, уоннаа5ыттан ойуулаах сонноох баар 

   үһү.

- Күрүөх дьону күндүлүүр Күөкэримэ кө5өччөр баар үһү.

                                                                   (чороон)

Толуу тойон чороонунан

Аар кырдьа5ас айах тутар,

Кырылыы кыынньар хатан

Кымыһа – бу чороон кута.

Оһуора ол иһин тыыннаах,

Лыах буолан тылыбырыыр,

Быһый кулун, томуйах

Буолан күөххэ ойуоккалыыр.

Төгүрүк киэң айа5а

Төгүрүк алаас буолла,

Үрүң тунах ыһыа5а

Онно күн-түүн ыңыллар.

Кэчигирэс ойуулара

Кэ5э буолан чоргуйаллар,

Бачыгырас ойуулара

Бар атыырдыы тыбыыраллар.

III.           Таабырыннар уонна Иван Гоголев хоһоонноро.

     - Күн сирин көччүтэр көрдөөх ырыалаах Күөрэли эрилик баар үһү. 

        Күөрэгэй

Күөрэгэйчээн, күөрэгэйчээн,

Көмүстүүрэ күөмэйчээн.

Күнү быһа ыллыыгын,

Дьырылыыгын, дьырылыыгын.

Хоруйдаата күөрэгэйим:

« Мин дьоннору көччүтэбин.

Ырыа ыллыыр – таптыыр идэм,

Ырыа ыллыыр – таптыыр үлэм».

- Киэң эрили алаа харахтаах, күөл сэбири албын кулгаахтаах, то5ута тардыах тордуох тумустаах, батарыта харбыах ба5ыыр тыңырахтаах, түүн үөһүгэр, тыа иһигэр күлэн күһүгүрүүр баар үһү.

- Хара5ынан сүдьү куһа5ан: хараңа буолла5ына харахтанар, сырдыкка сытыйан түһэр баар үһү.  (Мэкчиргэ)

 - Бу хоһооннору таабырын оңоруң:   

 Хаххан

Хара5а алаарыйан

            Улахан,

Хараңа5а эрэ көрөр

             Бу көтөр.

Көрбөт эбээт күтүрүң

              Күнүһүн,

Балай буолар сырдыктан

              Хаххан.

Күн сирэ үчүгэйин

               Кэрэтин

Билбэт буолан эрэйдээх

               Киңнээх.

     Хотой

Кимнээ5эр да5аны

Ыраа5ы көрөбүн,

Кимнээ5эр да5аны

Үрдүгү көтөбүн.

Арай мин сырсаммын

Сиппэппин куруутун

Дьон ба5а санаатын,

Дьон үтүө дьулуурун.

- Халдьаайыттан харахтыыр баар үһү.

- Хоро кыыһа хороонноох үһү.

      Хараңаччы

Кэрэ сааһы арыаллааччы,

Күн сылааһын а5алааччы –

         Хараңаччы.

Тыаллыын тэңңэ сырсааччы,

Ча5ыл5аны санатааччы –

          Хараңаччы.

Хараңаччы курдук үкчү

Сындыыстана көтөөччү

А5ам – летчик.

- Муос сонноох Мохчоохоон о5онньор баар үһү.

- Көмүс сонноох Көөдөкөөн о5онньор баар үһү.

      Собо

Саха бары күөлүн чэгиэн

Кыраһаабыссата, эйиэхэ

«Норуот балыга» диэн

Бочуоттаах аат иңэриэххэ.

Эн илимңэ тэлибириигин,

Оргуйа5ын муңха5а,

Өрө мөхсөн лиһигириигин

Араас тууга, ардьа5а.

Буһардахха бастың аскын,

Үтүө аскын, үөллэххэ,

Ыалдьа сытан абырана5ын,

Үүттээх миңңин истэххэ.

Аатырыахтарын аатырдахтара

Үс саханы иитэннэр

Эмис собо уоруктара –

Ньидьили, Мастаах күөллэр.

- А5ыс киһи буор хаһар, түөрт киһи охсуһар, икки киһи илбийэр.

- Муос хайалар охсуһар тыастара лап-лаһыгырас буолар үһү.

                                            (о5устар харсыһыылара)

    О5устар харсыһыылара.

Таптыыр этим о5о сылдьан

О5устар харсалларын,

Икки ыаллыы алаастартан

Ыңырсан кынчыаттаһалларын.

Икки иирэр дьа5а буолан

Айаатыыллара илбистээхтик,

Икки уордаах табык буолан

Мөңүрүүллэрэ ньиргиэрдээхтик.

Кинилэри кытта бииргэ

Мөңүрэһэр курдуктара

Дьэллэм тиэргэн, түс-бас сэргэ,

Алаас буор булгунньахтара.

Тохсунньу саңа ыйын

Санаталлара муостара,

Халлаан халың хаба5алын

Хайа кэйиэх айылаахтара…

Күрдьүөттэһээт, сүр сымсатык

Түсүһэллэрэ үңүүлүү,

Кинилэрдиин бииргэ ыардык

Сир тыынара күрдүргүү.

Икки хара, тоң былыттар

Хабырыһалларын саната

Тымтара муостарыттан

Ча5ыл5ан кыырыл уота.

«Муос тиис! Таас тиис!» Киксэртээн,

О5олор ча5аараллара,

«Муос тиис! Таас тиис!» Суон тииттэр,

Чөңөчөхтөр ордоотууллара.

О5устар харсаллара

Ол аайытын харса суохтук,

Иңиирдэрэ лыңкыныыра

Былыргы ох кирсин курдук.

Таптыыр этим о5о сылдьан

О5устар харсалларын

Икки ыаллыы алаастартан

Ыңырсан кынчыаттаһалларын.

Мин үөрбэппин о5устар харсалларыттан билигин,

Ааргылары, ура5астаах

Сүүрэн тиийэн үүртэлиибин.

- Ампаарга алтан солуур  кытара сытар үһү.

- Кыһыл кыыс халлаан устун хаамар үһү.

- Күөл түгэ5эр көмүс биһилэх сытар үһү.

- Умайар – умайар да бүппэт баар үһү.

                         (күн)

        Күнү таптыыбын.

Саппа5ырьыт санааны

Сардаңанан толорор,

Күлүгүрбүт халлааны

Күлүм- мичил оңорор

Күнү, күнү таптыыбын,

Күнү олус таптыыбын.

Таптыыбын күөх са5ахтан

Тэгилийэн тахсарын,

Таптыыбын кус буолаахтаан

 Көлүччэ5э умсарын.

Күнү, күнү таптыыбын,

Күнү олус таптыыбын.

Күнү таптыыр буоламмын,

Күннээх сана миэхэ баар.

Күнү кытта сылдьаммын

Күүстээх буолуом, атастаар.

 Күнү, күнү таптыыбын,

Күнү олус таптыыбын.

Күндү Ийэ дойдубар

Күннүү сырдыы сатыа5ым.

Көмүллүбүт тумулбар

Күнү кууһа сытыа5ым.

Күнү, күнү таптыыбын,

Күнү олус таптыыбын.

- Кэнники  хоһоону дор5оонноохтук аа5ыы. (Хайдах аа5абыт?)

V. Таабырын толкуйдааһына.

VI. Түмүк.